Maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi



Download 6,64 Mb.
Pdf ko'rish
bet253/310
Sana11.01.2022
Hajmi6,64 Mb.
#350902
1   ...   249   250   251   252   253   254   255   256   ...   310
Bog'liq
g'oziyev

(lotincha  —
 
adapto
  m o sla n m o q )  dem ak,  bu  sezgi  a ’zolarining taassurot 
k u c h ig a   m o s la s h u v i  n a tija s id a   m u a y y a n   se zg irlik n in g  
o ‘zgarishidir.  Adaptatsiya  hodisasida  sezgirlik  ortishi  yoki 
kam ayish i  m u m k in .  Kuchli  t a ’sirdan  kuchsiz  t a ’sirotga 
o ‘tg a n d a ,  sezgirlik asta-sekin  ortib  boradi,  t a ’sirot  kuchay- 
gan d a   esa  sezgirlik  kamayib  boradi  (ko'ruv,  eshituv,  hid 
bilish,  teri-tu y u sh   va  hokazo).
O d a t d a ,  genetik  nuqtayi  n azard a n   adaptatsiya  u c h   xil 
xususiyatli  m an b a  t a ’sirida vujudga keladi
1.  Q o ‘z g ‘a tu v c h ila r n in g   d a v o m li  t a 's iri  j a r a y o n id a  
sezgilar  t o ‘la  y o ‘qo!ishi  m u m k in .  M asa la n ,  t a ’sir  qilib 
tu rad ig an  q o ‘zg‘atuvchi  doimiy t a ’sir o ‘tkazaversa,  bunday 
holda sezgi  s o knib qoladi.  Masalan,  teriga biror narsa doimiy 
tegib  tu rsa ,  b ora-b o ra   u  narsa  sezilmay  qoladi.  Yoqimsiz 
hidli  b ir   joy g a   kirib  qolib,  u z o q   turib  qolsak,  birozdan 
s o ‘ng  b u   hidni  bataniom   sezmay  qolamiz.  O g l z d a   biron 
narsani  k o ‘proq  ushlab  tursak,  t a ’m  sezgisining  intensivligi 
b o ‘sh a sh a d i.
D o im iy  va harakatsiz qo‘zg‘atuvchining t a ’sirida k o ‘rish 
analizatorlarida to'la adaptatsiya hodisasi yuz bcradi.  Bunday 
h o l a t d a   q o ‘z g ka tu v c h in in g   h a ra k a ts iz lig in i  k o ‘rish  re- 
t s e p t o r l a r i   a p p a r a t i n i n g   h a ra k a tc h a n lig i  bosib  ketadi. 
K o ‘z n in g   h a r  doini  ixtiyoriy va  ixtiyorsiz  ravishda  harakat- 
lanib  turishi  ko'rish  sezgisining  uzluksizligini  t a ’minlaydi. 
Q o ‘z g ‘a t u v c h i   t a ’sirid an   2  —  3  so n iy a   o ‘tgach  k o 'rish  
sezgisi  y o ‘qoladi,  ya’ni  adaptatsiya  hodisasi  yuzaga  keladi.
2.  K u c h l i   q o lzg‘a tu v c h in in g   t a 's i r i d a   h am   sezgilar 
zaiflashishi  m u m k in .  Masalan,  q o ‘l  m uzdek  suvga  tiqib 
tu rilg an da  doim iy   sovuq  q o ‘zg‘atuvchi  ta ’sirida  yuzaga 
kelgan  sezgining  intensivligi  pasayadi. Qorong‘iroq  xonadan 
j u d a   y o r u g ‘  joyga  kirib  qolsak,  bir  kuchli  y o r u g li k d a n  
a w a l ig a   ,,k o ‘r u  b o l i b   qolib,  atrofimizdagi  narsalarni  ajrata 
o lm a y m iz .  M a ’lum  fursat  o ‘tg an d an   so'ng,  ko‘rish  ana- 
202


lizatorlarining  sezgirligi  keskin  sur’a td a   p a say a d i  va  biz 
m o 't a d i l   k o 'r is h   im k o n i y a t i g a   ega  b o ' l a m i z .   K o 'r is h  
sezgirligiga  intensiv  y o ru g ‘lik  q o ‘zg'atuvchisi  bilan  ta'sir 
qilganda pasayishdan  iborat hodisa yuz beradi va u yorug'lik 
adaptatsiyasi  deb  yuritiladi.
Ko'rib  o'tilgan  ikki  turdagi  a d a p ta tsiy a n i  k o 'p in c h a  
psixologiya fanida  negativ adaptatsiya dcyiladi.  C h u n k i  har 
ikkala  a d a p ta ts iy a d a   a na liza to rla rn in g   sezgirligi  keskin 
pasayadi.
3. 
Sezgirlikni  kuchsiz  q o'zg'atuvchi  t a ’siri  ostida  ortib 
borishini  h am   adaptatsiya  deb  atash  a n 'a n a g a   aylangan. 
A k sariy at  sezgi  tu r l a r i g a   xos  b o 'l g a n   a d a p t a t s i y a n i n g  
m azk ur  turi  pozitiv  adaptatsiya  deyiladi.
Q oron g'ilik   adaptatsiyasida  ko 'rish   sezgirligi  ortadi. 
Sokinlikka nisbatan adaptatsiya eshitish adaptatsiyasi zamirida 
yuzaga keladi.
Tibbiyot  psixologiyasida  negativ  og ‘riq  adaptatsiyasi- 
ning borligi  to'g'risidagi gipoteza (ukolga,  ignaga,  issiq  nur- 
lanishga  nisbatan)  d oim iy  mavjudligi  t a ’k id la n ib   o'tildi.
A d aptatsiyan i  hosil  b o 'lis h   xu su siyatlari  t o 'g 'r i s id a  
quyidagilar  m a ’lum:  a) taktil  adap tatsiy a  j u d a   te z   hosil 
b o i a d i ;  b)  ko‘z adaptatsiyasi uch u n bir n e c h a  daqiqa;  d)  hid 
va  t a ’m  adaptatsiyalarining  paydo  b o l i s h i   u c h u n   u n d a n  
ham   uzoq  vaqt  talab  qilinadi.
Adaptatsiyaning  m u h im   tom o n i  s h u n d a k i,  u  kuchsiz 
qo'zg'alishni  payqashga yordam  beradi va  kuchli  q o ‘zg‘alish 
t a ’siridan  sezgi  a'zosini  saqlaydi.
Adaptatsiyani  quyidagicha  tushuntirib  berish  m um kin:
l )ta y o q s i m o n   hujayralarda joylashgan  k o ‘rish  pu rpuri  ay- 
nib  ketadi;  2)  m iyaning  po'stloq  qism ida  sezgirlikni  pa- 
saytiradigan  torm ozlanish   bor;  to rm o z la n ish   esa  boshqa 
joylarda qo'zg'alishni  kuchaytiradi,  natijada sezgirlik ortadi, 
buning oqibatida izchil o'zaro  induksiya hodisasi  ro'y  beradi.
Analizatorlarning  o 'z a ro   m unosabati  va  m ash q   qilish 
natijasida  sezgirlikning  kuchayish  hodisasi  r o 'y   beradi,  bu 
sensibilizatsiya deb ataladi.  S e z g ila ro ‘zaro  m u n o sa b a tin in g  
fiziologik  m exanizmi analizatorlarning m ark a ziy  qism larida 
joylashgan  bosh  miya  po'stlog'idagi  q o 'z g 'a lis h   irradiatsiya


h a m d a   k o n s e n tr a ts i y a   j a r a y o n la r i   b o ‘lib  h is o b la n a d i.
I.P .P a v lo v n in g   t a ’lim otiga  k o kra,  kuchsiz  q o ‘zg‘atuvchi 
b o s h   m i y a   k a tta   y a r i m s h a r la r in i n g   p o ‘s tlo g l ida  o s o n  
irradiatsiyalanadigan,  y a ’ni  oson  yoyilib  ketadigan  q o ‘z- 
g'alish  ja ra v o n in i  yuzaga  keltiradi.  Q o ‘zg‘alish  jarayoni- 
n in g   irra d ia ts iy a si  n atijasida  b o s h q a   a n a liz a to ria rn in g  
sezgirligi  ortadi.  Kuchli  q o ‘zg‘atuvchi  t a ’sir  etganda,  ak- 
sincha,  konsentratsiyaga  moyil  b o ‘lgan  q o ‘zg‘alish jarayoni 
yuzaga  keladi.  O 'z a ro   induksiya  qo nuniga  ko ‘ra,  bunday 
q o ‘z g ‘a lis h   jara y o n i  bosh q a   a n a liz a to ria rn in g   m arkaziy 
qism larini  torm ozlanishga  olib  keladi  va  natijada  ularning 
sezgirligi  pasayadi.  Analizatorlar  sezgirligining 
0
‘zgarishi 
shartli  reflektor  asosida,  y a ’ni  ikkinchi  signallar  tizimiga 
k i r u v c h i l a r   t a ’siri  bilan  h am   y u z a g a   kelishi  m u m k in . 
Sinaluvchilarga  „lim o n dan   n o r d o n “ ,  „zahardan  a c h c h iq “ 
degan  s o ‘zlarni  talaftuz  qilish  bilan  ularning  k o lzlari  va 
tillarida  elek tr  sezgirligi  yuzasidan  o ‘zgarishni  m aydonga 
keltiruvchi  om illar  qayd  etilgan.  Bunda  haqiqiy  limon  va 
z a h a r   b ilan   t a ’sir  qilinganda  hosil  bo'ladigan  q o ‘zg‘alishga 
o kx shash   o ‘zgarish  m a ’lum  b o ‘lgan.
Sezgi  o rganlarining  sezgirligini  o ‘zgartirish  q o n u n i-  
y atlarini  o 'z la sh tirib   olganligimizga  asoslanib,  maxsus 
ravishda  tan la n g a n   q o 's h im c h a  q o ‘zgkatuvchilam i  qo'llash 
orqali  m a ’lum   bir  retseptorlarni  sensibilizatsiyalash,  y a ’ni 
u la r n in g   sezgirligini  oshirish  im k oniyatiga  ega  bo'lam iz.
Q o ‘z g ‘atuvchining birin-ketin  analizatorga ta'siri  bilan 
a n a liz a to rla rg a   xos  sezgining  p a y d o   b o ‘lishi  sincsteziya 
d e y ila d i.  Sinesteziya  >omoncha  birgalikda  sezish  degan 
m a ’n o n i  anglatadi.  Sinesteziya  hodisasini  har  xil  turdagi 
sezgilarda  kuzatish  mumkin.  Kolrish va eshitish sinestcziyasi 
h a m m a d a n   k o 'ra   k o 'p ro q   u c h ra b   turadi,  b u n d a   tovush 
q o ‘zg‘atuvchilarining t a ’siri  bilan  o d a m d a   ko'rish  obrazlari 
vujudga  keladi.  Bunday tabiatli  sinesteziyalar har bir odam da 
o 'z ig a   xos  ravishda  kechadi,  lekin  ular  har  qaysi  shaxs 
u c h u n   m u a y y a n   d a r a ja d a   d o i m i y   boMishi  k u z a tila d i. 
M a sa la n ,  ayrim  bastakorlar  Rimskiy-Korsakov,  Skryabin 
kabilar  „ ra n g n i  eshitish“  qobiliyatiga,  rassom  Chorlyonis, 
B ehzod  „rangli  m usiqa“  iste'dodiga ega bo'lganlar.  Eshitish 
204


v a t a ' m  sinesteziya hodisasi  k o ‘pincha „ o ‘t k i r t a 'm “ ,  „savlatli 
r a n g “ ,  „shirin  t o v u s h “ ,  „ a c h c h i q   s h a m o l “ ,  „ b a h a y b a t  
o v o z “ ,  „ m o ta m s a ro   o s m o n “ ,  „ q a lb o ‘rtar  n a v o “  singari 
iboralarda  o ‘z  ifodasini  to p g an   b o ‘ladi.  C h u n k i  ularning 
mohiyatida ikkilanganlik xususiyatlari  maxsus kuchaytirgich 
sifatida  m u him   aham iyat  kasb etadi.
Sezgirlikni  m ashq  orqali  rivojlantirib  boriladi.  Bunday 
0
‘zgarish  kompensatsiya  va  faoliyat  m a z m u n id a  

Download 6,64 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   249   250   251   252   253   254   255   256   ...   310




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish