Alisher navoiy nomidagi

 
Tarbiya jarayonidagi ziddiyatlar va uni harakatlantiruvchi kuchlar 
Ichki  qarama-qarshiliklar,  masalan:  o‘quvchiga  qo‘yiladigan  talablar  bilan  uning 
yetukliligi,  boodobliligi  o‘rtasidagi  qarama-qarshiliklar  yoki  tashqi  ta‘sirlar  bilan 
tarbiyalanuvchining  ichki  pozisiyasi,  ya‘ni  uning  bu  ta‘sirlarga  bo‘lgan  munosabati  o‘rtasidagi 
qarama-qarshilik  tarbiya  jarayonining  manbai,  harakatlantiruvchi  kuchi  bo‘ladi.  Masalan:  agar 
tarbiyachi  bolalarga  yangi  faoliyat  turini  tavsiya  qilgan  taqdirda  uning  odobliligi,  bu  ishga 
kirishib  ketishga  tayyorgarligini  hisobga  olmagan  bo‘lsa,  u  qanchalik  ko‘p  harakat  qilmasin, 

tarbiyalanuvchilar passiv bo‘ladilar, shuning uchun bu ishning o‘quvchilarga ta‘sir etish darajasi 
samarali bo‘lmaydi. 
Tarbiya jarayonining dialektikasi uning ziddiyatli ekanligida namoyon bo‘ladi. Aslida bu 
narsa  tarbiyalanuvchilarga  nisbatan  qo‘yiladigan  talablar  bilan  ularning  tayyorgarlik  darajasi, 
rivojlanish darajasi o‘rtasidagi qarama-qarshilikni hal etishga qaratilgandir. 
Tashqi  ziddiyatlar  obyektiv  mavjud  bo‘lgan  normalar  bilan  atrofdagi  kishilar  yurish-
turishi  o‘rtasidagi  nomuvofiqlikda  tafovvutda  namoyon  bo‘ladi.  Tashqi  ziddiyatdlardan  biri  - 
tashqi talablar bilan o‘quvchining xulq-atvori o‘rtasidagi ziddiyatdir.  
Maktab o‘quvchilarining da‘volari bilan uning shaxsiy imkoniyatlari o‘rtasidagi ziddiyat 
ham  ichki  ziddiyatlar  jumlasiga  kiradi.  Bu  ziddiyatlar  xylq-atvorda  ravshan  ifodalanadi.  Va‘da 
berib - va‘dasini bajarmaydi, biror ishni boshlab qo‘yib, oxiriga yetkazmaydi. 
Insonnning shaxs sifatida kamol topishidagi asosiy manbalardan biri: talablar bilan ularni 
qondirish  usullari  (sharoitlari)  o‘rtasidagi  ziddiyatlardir.  Agar  maktab  o‘quvchisining  talablari 
tegishli ashyo yoki harakat bilan va zarur xajmda kondirilsa, ziddiyat ilk bosqichdayoq bartaraf 
etiladi.  
Yosh  avlodni  tarbiyalash  kishilik  jamiyatining  yashashi  va  davom  etishining  eng  zarur 
shartidir.  Jamiyatning  odamga  tarbiviy  ta‘siri  uning  ilk  bolalik  davridan  boshlanadi.  Bu  ta‘sir 
oila,  maktab,  jamoatchilik  va  xalq  ta‘limi  tizimi  orqali  amalga  oshiriladi.  Tarbaya  jarayoni 
tarbiyachilarining sistemali va rejali ta‘sirini hamda tarbiyalanuvchilarning xilma-xil faoliyatini 
o‘z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida bolalarning hayot  va faoliyatini  padagogik  jixatdan to‘g‘ri 
uyushtirish juda muximdir.  
Tarbiya  jarayonining  muhim  xususiyatlaridan  biri  uning  sistamali  olib  borilishi  va  bir 
maqsadga  qaratilganlipdir.  Masalan:  mamlakatimizda  komil  insonni  tarbiyalash  uchun  barcha 
imkoniyat va sharoit vujudga keltirilgan bo‘lib, yosh avlod ilk bolalikdan to voyaga yetgungacha 
yasli,  bog‘cha  hamda  maktablarda  mohir  tarbiyachi  va  o‘qituvchilar  qo‘lida  tarbiyalanadi. 
Tarbiya jarayonining samarasi ham tarbiyachiga, ham tarbiyalanuvchiga bog‘liqdir. 
 
O’z-o’zini tarbiyalash va qayta tarbiyalash 
Tarbiya jarayoni faqat o‘qituvchi va tarbiyachi rahbarligida amalga oshirilmaydi. Tarbiya 
jarayonida  tarbiyalanuvchilarning  o‘zlari  ham  ishtirok  etdilar,  ya‘ni  ular  o‘zlarini-o‘zlari 
tarbiyalaydilar. O‘z-o‘zini tarbiyalash insonning o‘zida ma‘lum fazilatlarni ustirishga qaratilgan 
ongli  intilish  va  iroda  kuchidir.  "O‘z-o‘zini  tarbiyalashga  undovchi  tarbiya  ishonchim  komilki, 
bu haqiqiy tarbiyadir‖. V.A.Suxomlinsxiy "Tarbiya to‘g‘risida (32 – bet)  
Har  bir  shaxs  ijtimoiy  muhit  ta‘sirida,  jamiyat  ta‘sirida  bir  qator  sifatlarni  orttiradi. 
Odamda o‘z-o‘zini tarbiyalash faoliyat elementlari kichik yoshdan boshlanadi, bu ishga o‘smirlik 
davrida ongli ravishda kirishadi va yigitlik davrida yanada rivojlanadi, chunki odamda o‘z-o‘zini 
tarbiyalashga  intilish,  o‘z  hatti-harakatini  idora  etish  va  baho  berish  qobiliyati  vujudga  kelgan 
vaqtda paydo bo‘ladi.  
Bolalardagi  o‘z-o‘zini  tarbiyalash  faoliyatiga  albatta  o‘qituvchilar,  tarbiyachilar  va  ota-
onalar  rahbarlik  qilishi,  ularning  o‘z-o‘zini  tarbiyalashini  ko‘zdan  qochirmasligi  va  muayyan 
maqsad  yo‘liga  solib  yuborishi  lozim.  Bolalarning  o‘z-o‘zini  tarbiyalash  ishida  o‘quvchilar 
jamoasi, jamoatchilix fikri ham katta ahamiyatga ega. Bolalar o‘z-o‘zini tarbiyalashda o‘zlariga 
na‘muna deb bilgan sifatlarni tanlaydilar va tahlil qiladilar.  
Bola bilim olishdan avval taqlid qilishni o‘rganadi (Komenskiy) bunday holatda kattalar 
albatta yordam berishlari kerak. 
Agar  o‘qituvchilar,  tarbiyachilar,  ota-onalar  bolalarning  o‘z-o‘zini  tarbiyalashda  qo‘z-
quloq bo‘lib turmasalar, bolalar salbiy sifatlarni singdirib olishlari mumkin.  
Tarbiya ishining  yana bir tomoni,  ya‘ni ba‘zi  bir bolalarni qayta tarbiyalash masalasiga 
alohida e‘tibor berishdir.  
Ayrim  oilalarda  bolalarga  yoshlikdan  noto‘g‘ri  tarbiya  berish  natijasida  ular  g‘oyatda 
intizomsiz,  erka-tantiq,  ish  yoqmas,  qaysar  bo‘lib  qoladilar.  Ular  qayta  tarbiyalashga  muhtoj 
bo‘ladilar. 

Ba‘zi  tajribasiz,  pedagogik  mahoratga  ega  bo‘lmagan  o‘qituvchilar  bolalarga  ta‘lim  va 
tarbiya  berishda  bir  qator  xatoliklarga  yul  qo‘yadilar.  Bunday  xato  va  nuqsonlar  oqibatida 
o‘zlashtirmovchilik, intizomsizlik kabi hollap kelib chiqadi.  
Atoqli  mashhur  pedagog  A.S.Makarenko  bolalarga  mumkin  qadar  juda  kichik  yoshidan 
boshlab  to‘g‘ri  tarbiya  berishga  kirishish  kerakligini,  aks  holda  keyinchalik  qayta  tarbiyalash 
og‘ir  ekanini,  bu  ish  ko‘p  kuch  va  bilim  talab  etishini  ko‘rsatib:  "bolani  qayta  tarbiyalashga 
nisbatan  uni  to‘g‘ri  va  normal  tarbiyalash  ancha  osondir"  degan  edi.  Misol:  bolalarning  salom 
berishlari yoki kattalarning salom bermasliklari. 
Yosh  avlodni  ijodkor,  faol  va  fidoiy  komil  insonlar  qilib  voyaga  yetkazish,  ularni  har 
tomonlama  ma‘lumotli  va  yuksak  axloqiy  fazilatli  qilib  tarbiyalash  ishlari  maktabda  ta‘lim-
tarbiya jarayonida amalga oshiriladi. By jarayonda asosiy masala - o‘quvchilar faoliyatidir. 
Tarbiya jarayoni  odatda  qayta tarbiyalash, bolaning atrof-muhitdagi  u  yoki  bu hodisalar 
bilan  salbiy  aloqasi  natijasida  vujudga  keladigan  munosabatlar  va  o‘z  xususiyatlarini  bartaraf 
etish  bilan  qo‘shib  olib  boriladi.  Eng  yuqori  darajaga  erishadigan  tarbiya  jarayoni  o‘z-o‘zini 
tarbiyalashga muvofiq bo‘lishdir. 
Tarbiya  uzoq  davom  etadigan  va  aslida  uzluksiz  jarayon  bo‘lib,  bu  jarayon  bola 
maktabga  kelishidan  ilgariyoq  boshlanadi  va  butun  umr  buyi  davom  etadi.  Tarbaya  ko‘pgina 
sabablarga. o‘quvchilarning individual – tipologik tasavvurlariga, ularning hayotiy va ma‘naviy 
tajribasi, shaxsiy pozisiyasiga bog‘liqdir.  
"Insonning shunday yuksak va qimmatli hislatlari bo‘ladiki, ...aql kuchi moddiy manfaat 
kuchidan ustunlik qiladi, ana o‘shandagina inson yaxshilikka intiladi. Ammo jamiyatda bunday 
kishilar  juda  ham  kam,  mabodo  kishilar  orsida  bundaylari  topilsa  ham,  ular  yolg‘izdirlar. 
Bordiyu  manfaat  aqlni  zabt  etib  olsa,  unda  insonni  albatta  yomonlikka  chorlaydi.  Bunday 
odamni qayta tarbiyalamoq lozim"', degan A.Navoiy va yana ..."Odobli va go‘zal xulqli odamlar 
ko‘payaversa,  xalqning  do‘stligi,  ularning  bir-biriga  nisbatan  bo‘lgan  mehr-muhabbati  borgan 
sari rivoj topadi. Agar kishi odob va tavoze‘ (xokisor. bezavol) kabi xulqqa ega bo‘lsa, o‘zi ham 
xalqning izzat-hurmatiga sazovor bo‘ladi", degan Maxbub ul-qulub asarida (48-bet). 
 
Tarbiyaning xususiyatlari 
Shuni nazarda tutish kerakki talim va tarbiya yagona jarayondir. Ammo ularni aynan bir 
jarayon deb o‘ylash mumkin emas. 
Chunki  har  bir  insonning  o‘ziga  xos  xususiyatlari  va  belgilari  bor.  A.S.Makrenkoning 
fikricha tarbiya mantiqi ta‘lim mantiqini takrorlamaydi. 
Bolalarni tarbiyalash ishlari  (ijtimoiy muhit,  oila, bolalar doimo duch keladigan xilma  - 
xil odamlar, bolalar va o‘smirlar tashkilotlaridagi ishlar, radio, televideniye, adabiyot va san‘at) 
kabi  ta‘sirlar  bilan  qo‘shilib  ketadi.  Shuning  uchun  ham  tarbiyani  ko‘p  qirrali  jarayon  deyish 
mumkin.  Ta‘limda  esa  o‘qituvchiga  hyech  kim  qarshilik  ko‘rsatmaydi.  Tarbaya  jarayonining 
birinchi  xususiyati  -  uning  ko‘p  qirrali  jarayon  ekanligidir.  Tarbiya  jarayonining  ikkinchi 
xususiyati  -  uning uzoq  muddat davom  etishidir. Buning uchun oylar va  yillar mobaynida qunt 
bilan ishlash talab etiladi.  
Tarbiya  masalasi  murakkab,  qiyin  masala  ekanini,  u  maktab  doirasi  bilan  cheklanib 
qolmaganini,  balki  bolalarni  tarbiyalash  uchun  hamma  mas‘uldir.  Unda  bolalar  uzluksiz 
tarbiyalanib boradilar. 
Tarbiyaning  ta‘limdan  farqlantiruvchi  yana  bir  xususiyati  shundaki,  u  yaxlit  holda  va 
konsentrik  asosda  amalga  oshiriladi.  Tarbiyaning  turli  tomonlari  bir-biri  bilan  uzviy 
bog‘langandir. Ta‘limda biror predmetga doir bilimlar, bo‘limlar, mavzular, dasturlarga bo‘linib, 
ma‘lum bir vaqtda beriladi.  
Tarbiya  jarayonida  esa  doimo  takrorlanishga  duch  kelamiz.  Maktabdagi  boshlang‘ich, 
o‘rta  va  yuqori  sinflarda:  jamoatchilik,  do‘stlik,  o‘rtoqlik,  mehnatga  va  ijtimoiy  muhitga  ongli 
munosabat va boshqa sifatlarni tarbiyalash qo‘zda tutiladi. Lekin ularning mazmuni bolalarning 
yoshi va hayotiy tajribasiga muvofiq kengayib va chuqurlashib boradi. 

Tarbiyaning  yana  bir  xususiyati  shundaki,  bu  jarayon  ikki  tomonlama  xususiyatga  ega 
bo‘lib, unda bolaning o‘zi ham faol ishtirok etadi. O‘quvchi tarbiyaning faqat obyektigina emas, 
balki  atrofdagi  voqyealarga  ta‘sir  etuvchi  subyekt  hamdir.  Shuning  uchun  tarbiyachi  bolaning 
imkoniyatlarini,  istak  va  xoxishlarini,  intilishlarini,  unga  bo‘layotgan  boshqa  ta‘sirlarni  tashqi 
axborotlar  manbaini  hisobga  olishi  lozim.  Agar  bular  unutib  quyilsa  tarbiyalash  qiyinlashadi. 
Mana  shulardai  tarbiya  jarayonining  yana  bir  asosiy  xususiyati  -  tarbiyada  qarama-qarshiliklar 
g‘oyat  ko‘pligi  kelib  chiqadi.  Bu  qarama-qarshiliklar  bolalarda  o‘z  tushunchalariga  muvofiq 
dastlabki  paydo  bo‘lgan  sifatlar  balan  tarbiyachi  tomonidan  tarkib  toptiriladigan  sifatlar 
o‘rtasida,  ya‘ni  qo‘yiladigan  talablar  bilan  uni  bajarish  imkoniyatlari  o‘rtasidagi  kurashda 
namoyon  bo‘ladi.  Undan  tashqari,  bunday  qarama-qarshiliklar  ko‘pincha  bolaning  ongi  bilan 
xulqi  bir-biri  bilan  muvofiq  bo‘lmasligida,  o‘qituvchining  bolalarning  yosh  va  individual 
xususiyatlari, fe‘l-atvori, qiziqish va intilishlarini yaxshi bilmasdan munosabatda bo‘lishida sodir 
bo‘ladi.  
Agap  tarbiyalanuvchi  sust  bo‘lsa,  faoliyatsiz  bo‘lsa,  har  qanday  tarbiyaning  ta‘siri 
kuchsiz bo‘ladi, o‘qituvchilarning urushishlari yetarli darajada samara bermaydi.  
Tarbiyaning  yana  bir  xususiyati  -  ya‘ni  uning  natijasi  kelajakka  qaratilganligini 
ko‘rsatadi.  Shuning  uchun  bolalarning  tarbiyalanganlik  darajasini  darhol  tezda  aniqlash  qiyin. 
Tarbiyachi o‘z faoliyatida kelajak maqsadlarni qo‘zda tutib ish kurishi kerak. Tapiya jarayonida 
shy  kun  talabining  kelajax  maqsadlar  bilan  uyg‘unlashtirilishi  ishimizning  muvaffaqiyatini 
ta‘minlaydi. "Eskini o‘zlashtirgan va yangini tushunishga qodir insongina tarbiyachi bo‘la oladi" 
- degan xitoylix Konfusiy.  
Tarbiya qoidalari va qonuniyatlari 
Tarbiya qoidalari o‘qituvchi, tarbiyachilarga  yo‘l-yo‘riq ko‘rsatuvchi qoidalar  yig‘indisi 
hisoblanadi. Yetuk, barkamol insonni shakllantirish vazifalari va maqsadi bilan belgilanadi. Buni 
yanada tushunarliroq tarzda ifodalash mumkin. 
Tarbiya  jarayonlari  o‘qituvchining,  o‘quvchini  hozirgi  zamon  uchun  foydali  fazilatlarni 
shakllantirishga,  tarbiyaning  mazmuni,  shakli,  metodlariga  qo‘yiladigan  talablarni  belgilab 
beradigan  qoidalar  yig‘indisiga  aytiladi.  Tarbiya  qonunlari  Sharq,  G‘arb,  Markaziy  Osiyo  va 
boshqa  xalqlar  faylasuflari,  donishmandlari  fikrlari  hamda  milliy  pedagogikada  erishgan 
yutuqlariga  asoslangan.  Tarbiyaning  har  bir  qoidasi  mustaqil  bir  pedagogik  maqsadni  nazarda 
tutmog‘i,  boshqa  qoidalar  bilan  o‘zaro  aloqada  yagona  umumiy  pedagogik  maqsadni  amalga 
oshirishga,  ya‘ni  barkamol,  yetuk  insonni  shakllantirishi  darkor.  Bu  vazifani  ro‘yobga 
chiqarishda  tarbiyaning  xususiyatlarini  hisobga  olish  va  qonuniyatlariga  rioya  qilishi  talab 
etiladi.  Tarbiya  jarayonida  bu  qoidalarga  amal  qilish  uning  samarasini  oshiradi.  Tarbiyaning 
mazmuni, tashkil etilishi, usullari va ularga qo‘yiladigan asosiy talablar tarbiya qonunlarida o‘z 
aksini topadi. 
Tarbiyaning  mohiyati,  mazmuni,  qoidalari  O‘zbekiston  Respublikasining  ―Ta‘lim 
to‘g‘risida‖gi qonuni va ―Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi‖ talablaridan kelib chiqadi. Ana shu 
kadrlar sifati, mahorati, milliy va umumbashariy fazilatlarini shakllantirishga qaratilgan. 
Tarbiya  qonunlari  quyidagilardan  tashkil  topadi:  tarbiyaning  ma‘lum  maqsadga 
qaratilganligi, tarbiyaning hayot bilan bog‘liqligi, mehnat asosida tarbiyalash, jamoada va jamoa 
orqali  tarbiyalash,  o‘quvchi  shaxsini  hurmat  qilish  va  talabchanlik,  o‘quvchiga  qo‘yiladigan 
talablarning  birligi,  tarbiyaning  insonparvarlik  va  demokratik  g‘oyalarda  amalga  oshirioishi, 
tarbiyani milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida tashkil qilish, tarbiyada yosh va individual 
xususiyatlarni hisobga olish, tarbiyada tizimlilik, izchillik va yuoshqalar. 
Insonparvarlik  va  demokratiya  qoidalari  ―Ta‘lim  to‘g‘risida‖gi  Qonunda  ―Ta‘lim  va 
tarbiyaning  insonparvarlik  demokratik  xarakterda  ekanligi‖  alohida  ta‘kidlangan  (20  bet). 
O‘qituvchining bilim saviyasi, ma‘naviyati jamiyatni harakatga keltiruvchi  yetakchi omillardan 
biri  sanaladi.  Shuning  uchun  tarbiyani  amalga  oshiruvchi  o‘qituvchining  insonparvarlik  va 
demokratiya  mohiyatini  bilishi  hamda  shu  qoida  asosida  kishini  tarbiyalashi  muhim.  Tarbiyani 
demokratiyalash  - bu tarbiyachi  va tarbiyalanuvchi  o‘rtasida o‘zaro ishonch, hamkorlix asosida 

pedagogik munosabatlar mohiyatini o‘zgartirish demakdir. By tarbiya ishiga jamoatchilikni jalb 
qilim uning rivojlanishiga jamoat omillarini kiritish demakdir. 
O‘qituvchi pedagogik faoliyatda insonparvarlik g‘oyalariga rioya qilib ish tutishi darkor. 
O‘qituvchi  o‘quvchiga  avvalgidek,  tarbiya  obyekti  emas,  balki  o‘zi  kabi  subyekt  deb  qarashi 
darkor. Ya‘ni o‘quvchiga faqat uning buyrug‘ini bajaruvchi emas, balki mening o‘zim bilan teng 
huquqli, birga ishlovchi, ishonchli, hamkorlik qiluvchi deb qarashi lozim.  
Tarbiyada  milliy  va  umuminsoniy  qadriyatlar  ustuvorligida  o‘quvchilarni  milliy  va 
umuminsoniy  qadriyatlar  ruhida  tarbiyalash  muhim.  Shuning  uchun  ularga  qadriyatlarning 
mohiyati, mazmuni va shakli bilan tanishtirib, ularda milliy ong, g‘urur, o‘zlikni anglash, milliy 
iftixor tuyg‘ularini shakllantirish kerak. Buning uchun xalqning ko‘p yillik madaniy va ma‘naviy 
me‘rosini  o‘rganish  qodasiga  rioya  etish  katta  foyda  beradi.  Ma‘naviy  me‘ros  xalq  og‘zaki 
ijodida, mutafakkirlar qarashlarida va xalq tajribasi kabi yo‘nalishlar orqali amalga oshiriladi.  
 
Mehnatda tarbiyalash qoidalari 
Insonni  mehnat  qoidalari  asosida  tarbiyalash  tarbiyaning  asosiy  qoidalaridandir. 
O‘quvchini  mehnat  qoidasi  asosida  tarbiyalashning  maqsadi  mehnatning  mazmuni,  mohiyatini 
anglatishdan iboratdir. O‘quvchi o‘zi bajarayotgan mehnatning natijalarini ko‘rsa, undan manfaat 
olsa,  undan  qoniqsa,  rohatlansagina  mehnat  tarbiyalaydi.  Mehnat  jarayonida  odamda  do‘stlik, 
ahillik,  hamkorlik,  o‘zaro  yordam,  jamoa  bo‘lib  ishlash,  madaniyat,  ma‘naviyat  singari  sifatlar 
shakllanadi.  A.N.Farobiy  "Har  bir  o‘quvchiga  bekitilgan  ma‘lum  bir  ish  bo‘lishi  kerak,  toki  u 
kishi  o‘ziga  bekitilgan  ishni  kechiktirmasdan  o‘z  vaqtida  bajarsin"  degan  talabni  qo‘yadi 
(Risolalar 117-bet). Eng muhimi mehnat kishini muhtojlikdan, bekorchilikdan, yurak siqilishidan 
va  axloqning  buzulishidan  saqlaydi.  A.R.Beruniy  "Har  bir  insonning  qadr-qimmati  uning 
bajaradigan mehnati bilan o‘lchanadi", deb ta‘kidlagan. 
 
Jamoada va jamoa orqali tarbiyalash qoidasi 
O‘zbekiston Respublikasining ―Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi‖da "ta‘lim oluvchilarni 
mehnat  jamoalarida  tarbiyalash"  zarurligi  alohida  ta‘kidlangan.  A.Navoiy  faqat  ―Maxbub-ul-
qulub‖  asarida  emas,  balki  boshqa  asarlarida  ham  "inson  faqat  jamiyatdagina  kamolotga  etishi 
mumkin, boshqalardan ajralgan esa, qismati qoridir... dunyoda u rohat-farog‘at ko‘rmaydi", zero 
"zamon  kishilarni  tarbiyalaydi  va  yaratadi" degan aniq  va ravshan fikrni o‘tkazib  kelgan (313-
319 bet). 
A.S.Makarenko  pedagogik  tajribalaridan  ba‘zi  bir  xulosalar  nomli  maqolasida 
"Tarbiyaning  asosiy  maqsadi  kolektivchilar  qilib  tarbiyalashdan  iboratdir",  dub  ta‘kidlagan. 
Jamoada tarbiyalash o‘z shaxsiy manfaatlarini va orzularini jamoaning umumiy manfaatlari bilan 
bog‘lash  bilan  avvalo  inson  birga  o‘qish  va  mehnat  qilish  jarayonida  o‘sadi,  ulg‘ayadi,  kamol 
topadi.  Eng  muhimi  o‘quvchilarda  ijtimoiy  burchni  anglash  topshirilgan  ishga  mas‘uliyatni 
tarbiyalaydi. 
 
 
 
 
O’quvchilarni hurmat qilish va talabchanlik qoidasi 
O‘quvchilarni  tarbiyalashning  muhim  qoidalaridan  biri  bolalarga  nisbatan  qattaq 
talabchan  bo‘lish  va  ular  shaxsini  hurmat  qiliщdir.  Ajoyib  pedagog  A.S.Makarenko:  ―Mening 
asosiy  pedagogik  prinsipim  hamisha  odamga  mumkin  qadar  ko‘proq  talab  qo‘yish,  shu  bilan 
birga uni mumkin qadar ko‘proq hurmat qilish bo‘lib qolsin" – deb ta‘kidlagan. 
O‘quvchilar g‘amxo‘r, mehribon va talabchan o‘qituvchini sevadilar, hurmat qiladilar va 
unga  to‘liq  ishonadilar.  Mana  shunday  o‘qituvchilarning  bolalarga  tarbiyaviy  ta‘siri  ko‘proq 
bo‘ladi.  O‘qituvchi  o‘quvchiga  nisbatan  qattiq  talabchan  bo‘lishi  va  qo‘ygan  talablarining 
o‘quvchilar tomonidan so‘zsiz bajarilishiga erishilmog‘i lozim. 
 

Tarbiyada tizimlilik qoidasi 
Bolalarga bilim berishda ma‘lum tartib, muntazamlilik qanchalik muhim bo‘lsa, tarbiya 
ishlarida ham shunchalik muhimdir. Bolalarga insoniylik fazilatlarining hammasini birdaniga, bir 
yo‘la  va  bir  vaqtda  singdirib  bo‘lmaydi.  Shuning  uchun  bolalarda  insoniylik  fazilatlarini 
tarbiyalash  ishida  muntazamlilik  juda  muhimdir.  Maktabning  bir  sinfida  do‘stlik,  ikkinchi  bir 
sinfda boshqa tarbiya amalga oshirilmaydi. 
 
O’quvchilarni tarbiyalashda ularning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish qoidasi 
O‘quvchilarni  tarbiyalashda  ularnnng  yosh  va  individual  xususiyatlarini  hisobga  olish 
muhim  ahamiyatga aga.  Tarbiyaning mazmuni, shakli hamma  yoshdagi  bolalar uchun bir xilda 
bo‘lavermaydi. Turli sinfdagi bolalarning yoshi va saviyasini hisobga olish asosida tarbiyaning 
vazifalari  amalga  oshirilib  boriladi.  Bolalarga  beriladigan  tarbiya  mazmuni  ularning  yoshiga, 
kuchiga,  tushunchasiga  va  imkoniyatlariga  mos  bo‘lishi  lozim.  Tarbiyada  bolalarning  yosh 
xususiyatlarini  hisobga  olishdan  tashqari  ularning  individual  xususiyatlarini  hisobga  olishni 
taqozo etadi. Chunki ma‘lum yoshdagi bolalar xususiyatida umumiylik bo‘lishi bilan birga har 
qaysi bolaning o‘ziga xos xususiyati ham bor. 
 
Mustahkamlash uchun savollar: 
1.  Insonni shakllantirishda tarbiyaning o‘rni qanday? Tarbiya nima?  
2.  Tarbiya  jarayonidagi  ziddiyatlar  va  harakatlantiruvchi  kuchlarni  o‘qituvchi  nima  uchun 
bilishi darkor?  
3.  Tarbiya, o‘z-o‘zini tarbiyalash va qayta tarbiyalashni qanday tushunasiz? 
4.  Tarbiya qanday xususiyatlarga ega?  
5.  Tarbiya qoidalari va qonuniyatlari deb nimaga aytiladi?  
6.  Tarbiyaning qanday qoidalari mavjud va ular mazmunini siz qanday tushunasiz?  
7.  Bo‘lajak o‘qituvchi nima uchun tarbiya qoidalarini o‘rganadi? 
8.  Sizningcha tarbiyada yana qanday qoidalar bo‘lishi mumkin?  
9.  Tarbiya qoidalarining o‘zaro aloqadorligi va birligini qanday tushunasiz? 
 
 

16-Mavzu: Tarbiya metodlari 
 
Reja: 
1.  Tarbiya  metodlari  haqida  tushuncha.  Markaziy  Osiyo  xalqlari  tomonidan  qo‘llaniladigan 
tarbiyaviy  ta‘sir  usullari,  ularning  xususiyatlari,  Tarbiyaviy  ishni  tashkil  etishda  ulardan 
foydalanish. 
2.  Tarbiya  metodlarining  tasnifi.  Ijtimoiy  ongni  shakllantirish  metodlari:  tushuntirish,  hikoya, 
suhbat, o‘git-nasihat, ma‘ruza, konferensiya, na‘muna tarbiya usuli sifatida. 
3.  Ijtimoiy xulq-atvor tajribasini shakllantirish usullari. 
4.  Rag‘batlantirish, jazolash va uning turlari. 
5.  O‘z-o‘zini 
tarbiyalash.  Maktab  yoshidagi  o‘quvchilar  o‘z-o‘zini  tarbiyalashning 
xususiyatlari. 
6.  Tarbiya metodlarining o‘zaro aloqadorligi va birligi. 
 
Tayanch so’z va iboralar 
Metod, ta‘sir etish quroli, ongni shakllantirish, xulq-atvor, tajriba, rivojlantirish, jazolaщ, 
o‘z-o‘zini tarbiyalash, na‘muna, ibrat, taqlid va hokazo. 
 
Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturida  ―yosh  avlodni  ma‘naviy-axloqiy  tarbiyalashda 
xalqning  boy  milliy  madaniy,  tarixiy  an‘analariga,  urf-odatlariga  hamda  umumbashariy 
qadriyatlariga  asoslangan  samarali  tashkiliy,  pedagogik  shakl  va  vositalar  ishlab  chiqilib, 
amaliyotga  tadbiq  etiladi‖,  -  (55-bet)  deb  alohida  ta‘kidlangan.  ―Noqobil  adamni  tarbiya 
qilmaslik  – zulmkor  va noqobil  odamga  tarbiyani  behuda  sarf  qilish  xayfdir.  Tarbiyangni  ayab 
unisini nobud qilma, tarbiyangni bunisiga zoya ketkizma‖, - deb ta‘kidlaydi A.Navoiy. 
―Qayerda rag‘batlantirish bo‘lsa, umid shu tomonga yo‘l oladi, qayerga don sepilsa, shu 
yerga qush qo‘nadi‖ , - degan Al-Buxoriy (Al-jomye as-saxix 114-bet). 
Farobiy deydi: Muallim shogirdiga nisbatan o‘ta hokimlikka ham yo‘l qo‘ymasligi lozim, 
chunki o‘ta hokimlik shogirdda muallimga nisbatan nafrat uyg‘otadi. Agar shogird muallimning 
bo‘shlig‘ini sezsa, unda muallimga va uning o‘qiyotgan ilmiga nisbatan sovish va mensimaslik 
paydo bo‘ladi, - deb ta‘kidlaydi. 
J.J.Russo  ―Agar  siz  bolalardagi  sho‘xlikni  o‘ldirsangiz,  hyech  qachon  dono  odamlarni 
voyaga yetkaza olmaysiz‖, - degan fikrni bildirgan. 
A.S.Makarenko  ―...Men  ta‘sir  qilishning  jismoniy  metodiga  qarshiman...  Umuman 
jismoniy jazoni metod sifatida tan olmayman. Men  jismoniy jazo foyda keltirgan biror bir oilani 
ko‘rmadim‖, - degan. 
Tarbiya  metodlarida  insonni  har  tomonlama  kamol  toptirish  maqsadida  bola  ongi,  his-
tuyg‘ulari,  irodasi  va  xulq-atvoriga  ta‘sir  ko‘rsatishga  aytiladi.  A.S.Makarenko  tarbiya 
metodlarini insonga ta‘sir ko‘rsatishni quroli deb ta‘riflagan. 
Qimmatbaho  marvarid  donachasini  oxirigacha  parmalashda  hadiksirab,  ustalar  uning 
bahosini  tushunib  yetmagan  shogirdlariga  berishadi.  Shogirdlari  butun  borlig‘i  bilan  ishga 
kirishib ketadi. Bunda ular qo‘llari qaltiramay, qo‘rqmasdan parmalashni davom ettirgan. Agar 
bu  ishda  xavfsirash  bo‘lsa,  parmalash  davomida  biron  bir  tasodif  bilan  dur  maydalanib  ketsa, 
usta  shogirdini  shapaloq  bilan  tushurgan.  Tarsaki  zarbi  ularni  yaxshiroq,  sifatliroq  ishlashga 
ko‘niktirgan. Dur tirmalanib bo‘lgandan so‘ng xavfli vaziyat o‘tib ketgan.  
A.R.Beruniy  tarbiyachi  bolalarga  faqat  nasihatgo‘ylik  qilmay,  balki  o‘z  hatti-harakati 
bilan namuna bo‘lib ta‘sir ko‘rsatishi zarur", deb hisoblangan.  
Tarbiya metodlari asosan quyidagilardan tashkil topadi.