P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

onglilikni 

talab  etadi.  Bu  yerda  onglilik  hosil  qili­

nayotgan  malakaning maqsadi  va ahamiyatini tushunishda,  mashqlar na­

tijasini  tasawur  etishda  va,  shuning  bilan  birga,  kerakli  harakatlarning 

qoidalarini va usullarini  bilishda namoyon boMadi.  Ongli  ravishda  mashq 

qilish, demak, mazkur mashqlarning nima uchun kerakligini, bu mashqlar-

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ning qanday usul  bilan  olib borilishini,  bu  mashqlaming  natijasi  qanday 

bo'lishi kerakligini  hamda bu  mashqlar tufayli  qanday  malaka  hosil  qili- 

nayotganligini  va  bu  malaka  faoliyatning  ma’lum  bir  turlarida  qanday 

o‘rinni  olishi  kerak ekanligini bilish  demakdir.

Malakalar hosil qilishda xotiraning ongli jarayonlari katta rol o‘ynaydi. 

Mashq  jarayonida  birinchi  marta  takrorlashda  biz  har  doim  bu  harakat 

awalgi galda qanday qilinganini va harakatning qoidasini eslaymiz.  Masa­

lan, 

0

‘quvchi  yozish  malakasini  hosil  qilishda  awalo  qaysi  harfning  ilgari 

qanday yozilganligini, o'qituvchi qanday tushuntirganini, qanday xatolaiga 

yo'l qo'yilganini va ulami qanday tuzatilganini esga tushiradi.  Undosh to­

vush aniq talaffuz etilmaydigan so'zlarni (maktab, Ahmad) yozishda dastawal 

qoida  esga  tushiriladi,  undan  keyin  esa  yoziladi.  Bundan  keyingi  mashq 

davomida  idrok  tasawur  obrazlari  ko'z  oldiga  keltirilmaydi,  maxsus  fikr 

yuritilmaydi,  faqat yozish harakatining o'zi  takrorlanaveradi.

Malakalami mustahkamlashning muvaffaqiyati hiyla darajada zo'r be­

rish,  intilish,  chidam va qat’iyat darajasiga  ham  bog'liq bo'ladi.  Malaka­

lar hosil  qilish  uchun  kishi  qanchalik ongli  ravishda  zo'r bersa va bunga 

qanchalik ko'p intilsa, unda kerakli malakalar shunchalik tez hosil bo'ladi. 

Masalan,  skripka  va  boshqa  musiqa  asboblarida  chala  bilish  malakasini 

egallash har qanday odamdan,  hatto talantli  odamlardan ham zo'r mato- 

nat va chidam talab qiladi.

Onglilik  mashq jarayonini  va  undan  kelib  chiqadigan  natijalarni  ba­

holashda,  ularga  tanqid  ko'zi  bilan  qarashda  va  yo'l  qo'yib  yuborilgan 

xatolarni anglay bilishda ifodalanadi:  masalan,  o'quvchi noto'g'ri yozgan 

so'zi  yoki  gapida  nima  uchun  xatoga  yo'l  qo'yib  yuborganini  bilishi  lo­

zim.  Ongli  ravishda  malaka  hosil  qilish  malakalar  ko'chishi  va  tormoz- 

lanishining xususiyatlarini belgilab beradi.  Malakaning ko'chishi qancha- 

lik  ongli  bo'lsa,  u  shunchalik  yengil  tatbiq  qilinadi  va  bundan  keyingi 

malakalami  hosil  qilish  jarayonidagi  tormozlanish  shunchalik  kuchsiz 

bo'ladi.  Malakalar hosil  qilishdagi  onglilikning  mana shunday  roli  kuza­

tish va  maxsus  eksperimentlar vositasi  bilan  isbot  qilingan.

Jumladan,  irodaviy  zo'r berish  va  matonat  yordami  bilan  malakalar 

interferensiyasini  — assotsiativ  va  reproduktiv  tormozlanishni  yengish 

mumkin. Bu shuni ko'rsatadiki, interferensiya qandaydir o'zgarmas qonu- 

niyat emas,  uni  matonat  kuchi  bilan  yengish  mumkin.

Maqsad  va  qoidalar  yaxshi  tushunib  olinmay  va  yo'l  qo'yib  yubo­

rilgan xatolarni  anglab olmay qilingan mashq,  hatto  uzoq vaqt davomida 

juda  ko'p  takrorlangan  taqdirda  ham  kam  natija  beradi.  Ongli  ravishda 

mashq  o'rganish  demakdir.  Ongning  ishtirokisiz  mashq  qilishni  —