Likvidlik tuzog'i nima?

Iqti

sodiy o’sishning R.Solou modeli

 

Klassik  iqtisodiy  o’sish  modellarining  keynscha  modellardan  asosiy  farqi 

mehnatning kapital bilan qurollanganlik koeffitsientini tabiatidadir. uzluksiz yoki 

nouzluksiz  variantlarda  yozilishi  mumkin.  Kapital  bilan  qurollanganlik 

koeffitsienti  ishlab  chiqarishda  band  bo’lgan  bir  ishlovchiga  to’g’ri  keladigan 

asosiy kapital qiymatini ko’rsatadi.

 

Aholining o'sishi - Buning uchun biz yana bir ko'rsatkichni o'z ichiga olishi kerak. 

Qanday  uni  qanday  ta'sir  qiladi?  Keling  eslaylik:  investitsion  kapital  chiqishi 

ziyoda  -  kamaytiradi.  Aholining  o'sishi,  shuningdek,  har  bir  xodimning  kapital 

intensivligi bir kamayishiga olib keladi. Bir narsa - bir kishi mashina bor, va juda 

boshqa bo'lsa - u o'nlab xodimlari uchun yolg'iz bo'lsa. Bu bilvosita tushuntirish 

va  nima  uchun  kam  mamlakatlar  bir  vaqtning  o'zida  va  bunday  eng  jadal 

rivojlanayotgan,  deb  (bu  holda  Afrika,  Osiyo  va  Janubiy  Amerika  davlatlari 

anglatadi)  berish  uchun  qiladi.  aholi  ortadi,  yangi  ilmiy  kashfiyotlar,  barqaror 

iqtisodiy o'sishni qilingan paytda - bu taqdir emas. 

 

Iqtisodiy  o‘sishning  intensiv  omiliga  esa  mahsulot  chiqarish  miqyoslarini 

kengaytirishga ishlab chiqarish vositalarini sifat jihatidan takomillashtirish, ya'ni 

ilg‘or  texnologiyalarni  qo‘llash,  ishchilar  malakasini  oshirish,  shuningdek, 

---

mavjud  ishlab  chiqarish  salohiyatidan  samarali  foydalanish  orqali  erishiladi. 

Mazkur omil ishlab chiqarishning ichki resurslaridan unumli foydalangan holda, 

ortiqcha kuch, m

ablag‘ sarflamasdan mahsulot miqdorining o‘sishi va sifatining 

oshishida o‘z ifodasini topadi.

 

Intensiv  usulda  pomidor  ishlab  chiqarish  hajmini  ikki  marta  oshirish  uchun  2 

gektar yerga ekish shart emas, balki aynan o‘sha 1 gektar yerga ilg‘or agrotexnik 

usullarni  tatbiq  etishning  (tomchilatib  sug‘orish,  yerga  ishlov  berishda 

texnikalardan  foydalanish,  yangi 

urug‘lar  va  ularni  yetishtirishning  ilg‘or 

usullarini  qo‘llash  va  h.k)  o‘zi  kifoya.  Yoki  non  ishlab  chiqarishni  ikki  marta 

oshirishga oldingi eski texnikalar o‘rniga zamonaviylarini o‘rnatish, xodimlarning 

malakasini oshirish, ish kunini samarali tashkil etish orqali erishish mumkin. 

 

Eng  oddiy  modelni  E.  Domar  1940  yillarning  oxirida  taklif  qilgan.  Unda  ishlab 

chiqarish  texnologiyasi  V.  Leontyev1  ishlab  chiqarish  funktsiyasi  bilan 

kapitalning doimiy yuqori mahsuldorligi bilan ta'minlangan (ish kuchi kam resurs 

bo'lmasligi  sharti  bilan).  E.  Domar  modeli  mehnat  bozorida  narx  darajasi 

barqarorligini  belgilaydigan  ortiqcha  taklif  mavjudligidan  kelib  chiqadi. 

Kapitalning chiqib ketishi yo'q, kapitalning intensivligi va tejash darajasi doimiy, 

investitsiya kechikishi nolga teng. 

Shu  sababli,  iqtisodiyotda  talab  va  taklifni  oshirish  omili  investitsiyalarning 

o'sishi hisoblanadi. 

E. Domar nazariyasiga ko'ra, iqtisodiyotda real daromadning muvozanatli o'sish 

sur'ati  mavjud  bo'lib,  unda  mavjud  ishlab  chiqarish  quvvatlaridan  to'liq 

foydalaniladi.  Bunga  muvofiq  o'sish  tejash  tezligi  va  kapitalning  marjinal 

mahsuldorligi yoki kapitalning o'sishi bilan to'g'ridan-to'g'ri mutanosibdir. Vaqt 

o'tishi bilan investitsiyalar va daromadlar bir xil sur'atda o'smoqda. 

Bunday  dinamik  muvozanat  beqaror  bo'lishi  mumkin,  chunki  rejalashtirilgan 

xususiy  sektor  investitsiyalarining  o'sish  sur'ati  model  tomonidan  belgilangan 

darajadan chetga chiqadi. Ushbu kamchilikka qaramay, E. Domar modeli bizga 

qisqa  muddatli  Keyns  muvozanatining  shartlarini uzoqroq  vaqtga  kengaytirish 

va bu sharoitlar rivojlanayotgan tizim uchun nima bo'lishini aniqlashga imkon 

beradi. 

Keynscha iktisodiy o`sish modelidan soddarogi 40-yillarda E. Domar tomonidan 

taklif etilgan model xisoblanadi. 

---

Keyns  o`z  taxlilida  investitsiyalarnig  yalpi  talabga  ta`sirini  krgangani  o`oldaa, 

yalpi  taklifga  ta`sirini  ko`rib  chikmaydi.  Undan  farkli  tarzda  Domar  modelida 

mexnat bozorida ortikcha taklif mavjud, bu baxolarn barkaror xolatida ushlab 

turadi,  nvestitsion  lag  «0»  ga  teng,  kapital  kuyilmalarni  ng  chegaraviy 

unumdorligi doimiy deb olinadi. 

E.Domar  investitsiyalarni  xam  talab  xam  taklif  omili  deb  karaydi.  YA`ni 

investitsiyalar nafakat mul’tiplikativ ta`sir ko`rsatib yalpi talabni oshiradi, balki 

ishlab  chikarish  kuvvatlarini  yuzaga  keltirib,  ishlab  chikarishni  rivojlantiradi, 

tovarldar taklifini oshiradi. SHunday ekan, yalpi talabning o`sishi yalpi taklifning 

o`sishiga  teng  bo`lishi  uchun  investitsiyalar  kanday  o`sishi  kerak  degan  savol 

paydo bo`ladi. 

 

R.F.Xarod  ekzogen  investitsiya  funktsiyasini  (E.Domar  tomonidan  ekzogen 

ravishda  berilgan  investitsiyalardan  farqli  o'laroq)  tezlashtiruvchi  va 

tadbirkorlarning  taxminlariga  asoslanib,  iqtisodiy  o'sishning  maxsus  modelini 

yaratdi (model R.F. Xarrod E. Domara modelidagi kabi). 

Tadbirkorlar o'z ishlab chiqarishlarini oldingi davrdagi iqtisodiyotdagi vaziyatdan 

kelib  chiqqan  holda  rejalashtirishadi.  Agar  talab  bo'yicha  ularning  oldingi 

bashorati to'g'ri bo'lsa va talab mutanosib ravishda ta'minlangan bo'lsa, unda 

ushbu  davrda  tadbirkorlar  ishlab  chiqarishning  o'sish  sur'atlarini  o'zgarishsiz 

qoldiradilar.  Agar  iqtisodiyotda  talab  taklifdan  yuqori  bo'lsa,  ular  ishlab 

chiqarishni kengaytirish tezligini oshiradi. 

R.F.Harrod  ushbu  ifodani  "kafolatlangan"  o'sish  sur'ati  deb  atadi:  uni  qo'llab-

quvvatlash  orqali  tadbirkorlar  o'z  qarorlaridan  to'liq  qoniqishadi,  chunki  talab 

taklif bilan tenglashadi va ularning umidlari amalga oshadi. Ushbu o'sish sur'ati 

ishlab  chiqarish  quvvatlaridan  (kapitaldan)  to'liq  foydalanishni  ta'minlaydi, 

ammo har doim ham to'liq ish bilan ta'minlanmaydi. 

Kafolatlangan va real o'sish sur'atlari o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni tahlil qilish 

shunday  xulosaga  kelishimizga  imkon  berdi:  agar  tadbirkorlar  tomonidan 

rejalashtirilgan  taklifning  real  o'sish  sur'ati  kafolatlangan  o'sish  sur'atlaridan 

farq  qilsa  (oshsa  yoki  unga  erishmasa),  unda  tizim  asta-sekin  muvozanat 

holatidan uzoqlashadi. 

Kafolatlangan  o'sish  sur'atlaridan tashqari,  R.F.Harrod  "tabiiy  o'sish  sur'ati" 

tushunchasini  kiritadi.  Bu  faol  aholi  sonining  ko'payishi  va  texnologik 

---

taraqqiyotning  maksimal  darajasi.  Ushbu  sur'atda  mehnat  va  kapital 

omillarining to'liq bandligi ta'minlanadi. 

Agar  ishbilarmonlarni  qoniqtiradigan  kafolatlangan  o'sish  sur'ati,  mehnat 

resurslari  etishmasligi  tufayli  tabiiy  darajadan  yuqori  bo'lsa,  haqiqiy  stavka 

kafolatlanganidan past bo'ladi: ishlab chiqaruvchilar kutganlaridan hafsalasi pir 

bo'ladi, ishlab chiqarish va investitsiyalar kamayadi. Natijada, tizim depressiya 

holatida bo'ladi. 

Agar  kafolatlangan  o'sish  sur'ati  tabiiy  darajadan  past  bo'lsa,  demak,  o'sish 

sur'ati  kafolatlanganidan  oshib  ketishi  mumkin,  chunki  mehnat  resurslarining 

ortiqcha  bo'lishi  investitsiyalarni  ko'paytirishga  imkon  beradi.  Iqtisodiy  tizim 

rivojlanib  boradi.  Haqiqiy o'sishni ham  kafolatlash  mumkin.  Bunday  sharoitda 

iqtisodiyot  dinamik  muvozanat  sharoitida  rivojlanadi,  bu ishbilarmonlarni 

qoniqtiradi, ammo majburiy ishsizlik holatida.