394
3.Yadroviy reaksiyalarda massaning saqlanish qonuni (va
energiyaning saqlanish qonuni ham) bajariladi. U holda yadroviy
reaksiyaga kirishayotgan zarralarning tinchlikdagi massalari (23.10) ga
asosan m
x
va m
a
deb, reaksiyada vujudga kelgan zarralarnikini esa
m
u
va
m
v
deb belgilaylik. Ularning kinetik energiyalarini mos ravishda T
x
, T
а
,
T
u
, T
v
deb belgilaylik. Natijada reaksiyaga kirishayotgan zarralar to‘liq
energiyalarning yig‘indisi reaksiyada vujudga kelgan zarralar to‘liq
energiyalarning yig‘indisiga tengligini quyidagicha ifodalaymiz
b
b
y
y
a
a
x
x
T
c
m
T
c
m
T
c
m
T
c
m
+
+
+
=
+
+
+
2
2
2
2
.
Mos hadlarni guruhlasak, bu ifoda quyidagi
(
)
(
)
[
]
(
)
(
)
a
x
b
y
b
y
a
x
T
T
T
T
c
m
m
m
m
+
−
+
=
+
−
+
2
ko‘rinishga keladi.
Yadroviy reaksiyada ajralib chiqadigan yoki yutiladigan
energiyani
reaksiya energiyasi deb ataladi, ya’ni
(
)
(
)
[
]
(
)
(
)
a
x
b
y
b
y
a
x
T
T
T
T
c
m
m
m
m
Q
+
−
+
=
+
−
+
=
2
.
(23.14)
Agar
Q>0 bo‘lsa, zarralar kinetik energiyasining ortishi
kuzatiladi. U holda (T
x
+T
a
) ning har qanday qiymatida ham
ekzoenergetik reaksiya amalga oshadi.
Agar Q<0 bo‘lsa, endoenergetik reaksiya sodir bo‘ladi. Bunda
zarralar kinetik energiyasining kamayuvi hisobiga ularning tinchlikdagi
massalari ortadi. Shuning uchun reaksiyaga kirishayotgan zarralar
kinetik
energiyalari
yetarlicha
katta
bo‘lishi,
ya’ni
(
T
x
+T
а
)=
Q
+(T
u
+T
v
) shart bajarilishi kerak.
23.4 §. Yadrolarning bo‘linishi
Faqat uyg‘ongan yadrogina ikki qismga bo‘linishi yoki
parchalanishi mumkin. Yadroni uyg‘otish uchun, masalan, uni
α
-zarralar
yoki protonlar bilan bombardimon qilish usuli bilan unga yetarlicha
energiya sarflash kerak bo‘ladi. Avval qayt qilinganidek, yadrolarni
parchalashning eng yaxshi effektiv quroli neytronlardir, chunki ular
elektr jihatdan neytral bo‘lgani uchun yadro tomonidan elektrostatik
itarish kuchiga duch kelmaydi.
XX asrning 40 yillariga kelib, bir qancha olimlar (E.Fermi,
I.Jolio – Kyuri, P.Savich, O.Gan, Shtrasman, O.Frish, L.Maytner) ning
tajribalari va nazariy izlanishlari tufayli, neytronlar bilan bombardimon
395
qilingan uran yadrosining bo‘linish reaksiyasi kashf qilindi. Yadroning
tomchi modeliga asoslanib, bu reaksiyani quyidagicha izohlash mumkin.
Neytron n ni o‘ziga qo‘shgan uran yadrosi U uyg‘ongan bo‘lib
qoladi va deformatsiyalanadi (23.1-rasm). Agar uyg‘onish unchalik katta
bo‘lmasa, u vaqtda yadro
γ
fotonlar yoki neytron chiqarish yo‘li bilan
ortiqcha energiyadan qutilib, turg‘un holatga qaytadi. Bunda tomchining
shakli sharsimondan ellipsoidsimonga, undan yana sharsimonga qaytadi.
Agar uyg‘onish energiyasi yetarlicha katta bo‘lsa, u vaqtda yadroda
ikkiga bo‘linayotgan suyuqlik tomchisining ikki qismi orasidagi
cho‘zilishga o‘xshash uzunchoq shakl (23.1,v-rasmga q.) paydo bo‘ladi.
Cho‘zilayotgan yadroning juda ingichka qismida ta’sir qilayotgan yadro
kuchlari endilikda yadroning bir xil ishorali zaryadlangan qismlarining
kulon itarishish kuchlariga qarshi tura olmaydi. Natijada cho‘zilgan
yadro uziladi va qarama-qarshi tomonga katta tezlik bilan uchib
ketadigan ikkita «parchaga» yemiriladi. Bundan tashqari bo‘linish
vaqtida yadrodan oniy neytronlar deb ataladigan 2-3 ta neytron ajralib
chiqadi. Oniy neytronlarning ko‘pchiligi 1-2 MeV
energiyaga ega. Energiyasi 1,5 MeVdan katta
bo‘lgan neytronlar tez neytronlar, energiyasi 1,5
MeV dan oz neytronlar
sekin neytronlar deb ataladi.
Energiyasi
juda
kichik
neytronlar
0>Do'stlaringiz bilan baham: