1.2 O`zbekistonda standartlashtirishning tarixiy jarayonlari.
Markaziy Osiyo mamlakatlarining, xususan, O`zbekistonda standartlashtirishning
boshlanishi haqida aniq bir raqamli vaqt va makonni keltirish avvalgi bo`limning
ba’zi bir holatlariga takror bo`lishi tabiiy. Alloma donishmanlarimizning tarixiy
asarlariga nazar solsangiz bunga hech shubha qolmaydi. Qadimdan Eron va Turon
zaminida ishlab chiqarish munosabatlari, jarayonlari, savdo, iqtisodiy, ilmiy–texnik
ishlari o`zaro yaqin va chambarchas holatda olib borilgan. Shu munosabat bilan eron
mutafakkiri Kaykovusning XI asrda yozilgan "Qobusnoma" asaridan bir parcha eslash
kifoya: "Hozirgi men yashayotgan zamonda inson qo`l urgan har qanday ish
bo`lmasin, ularni tartibsiz qoldirib bo`lmas, har narsada tartibni anglash zarur". Har
qanday sohada me’rosni (an’ana, odat, tarbiya) tartibli (standart) holatda qoldirilishini
aniq tasdiqlagan Kaykovus vaqti kelganda ko`p ishga ulgurishni nazarda tutgan edi.
Asarda san’at, haykaltaroshlik, musiqa va boshqa sohalarda inson faoliyati xulq-
atvoriga qo`yilgan talablar shu kunlarda ham o`z ifoda va mazmuniga ega. Qadimgi
allomalarimiz asarlaridagi va ota-bobolarimizning " …yetti o`lchab, bir kes,
...o`ylamasdan so`zlama" kabi hikmatli o`gitlari standartlashtirtish jarayonlarining
elementlaridir.
Standartlashtirish
elementlari
Turon
zaminidagi
mamlakatlar,
xususan,
O`zbekiston mintaqasida bunyod etilgan noyob arxitektura boyliklarida, standart
g`ishtlarni rango-rang bezaklar bilan uyg`unlashgan o`lchovlarda qo`llanilishi insonni
mahliyo qiladigan: Go`ri amir, Bibixonim, Paxlavon Mahmud, Xiva tashqi va ichki
qal’alari, Ulug`bek madrasasi, Kalon minorasi, Ko`kaldosh madrasasi va boshqalarda
mujassamlashgan.
Markaziy Osiyo mamlakatlari va O`zbekistonda qadimdan: qadoq (400 gr
atrofida), chaksa (6kg), pud (16kg), botmon (160kg) kabi massa birliklari; enlik (panja
eni, 2sm atrofida) so`yam (bosh barmoq va ko`rsatkich barmoq o`lchovi – 18 sm
20
atrofida), qarich (bosh barmoq bilan chinchaloq barmoq o`lchovi-23 sm), qadam (ikki
oyoqni yurishdagi o`rtacha oralig`i-0,75m atrofida), quloch (ikki qo`lning elka sathida
cho`zilishdagi uzunlik-1,5 m atrofida), bir tosh (taxminan 0,75km), bir chaqirim
(taxminan 3 tosh) kabi uzunlik birliklari; tanob (100 m kv atrofida) sirt birliklari
standart birliklar sifatida keng qo`llanilib kelingan. Kirpich so`zining–qirbich,
kolbasaning – qo`lbos, utyug (dazmol)ning – o`t yuk kabi protiplarining turkiy tilda
mavjudligi, algebraning al–jabr, meditsinaning–madadi sino kabi tushunchalar bilan
uyg`unligi ham Markaziy Osiyo mamlakatlarida Standartlashtirish obyekt va
jarayonlari tarixining yetarlicha chuqur va mazmunliligidan dalolat beradi. Markaziy
Osiyo, xususan, O`zbekistonda standartlashtirishning rasmiy bosqichi 1923-yil
Toshkent shahrida «O`lchov va tarozi mahkamasi Turkiston markazi tashkil»
etilishdan boshlandi. Bu markazning Qo`qon, Samarqand, Ashxobod, Olma–Ota
shaharlarida shaxobchalari tuzildi.
1926-yilda O`zbekiston ishchi-dehqon inspeksiyasi xalq komissariati huzurida
standartlashtirish mahkamasi bunyod etildi. U davrlarda standart uch xil turda
tasdiqlanar edi: sinaladigan, tavsiya etiladigan, majburiy qo`llanadigan.
O`zbekistonda standartlashtirish, standartlashtirish bo`yicha Markazqo`m
tasdiqlagan sohalar tahliliga ko`ra tuzilgan yillik rejalar asosida olib borilar edi.
1932- yil mart oyida "O`zbekiston mintaqalarini 2 xil vaqt kamariga o`tkazish
to`g`risida "Sovnarkom qarori qabul qilindi: 4-vaqt kamari (Moskva vaqtiga + 2 soat)
va 5-vaqt kamari (Moskva vaqtiga +3 soat).
Shu yili O`zbekistonda ilk bor kunjutning urug`lik navi uchun
O`ZREST50
Respublika standarti qabul qilindi.
O`zbekistonda standartlashtirishning zamonaviy bosqichi 1973-yili O`zbekiston
Respublikasi davlat Standart boshqarmasi (O`zdavstandart) tashkil etilganidan
boshlanadi.
O`zbekiston suverenlikka erishgandan so`ng, Ya’ni 1992-yili mart oyidagi
O`zRVMning № 93 "O`zbekiston respublikasida standartlashtirish ishlarini tashkil
qilish to`g`risida” gi qarori qabul qilingan vaqtdan buyon, standartlashtirishning yangi
davri boshlandi.
21
1993-1998
va
2000-2003-yillarda
O`zbekistonda
standartlashtirishni
jadallashtirish borasida bir qator o`ta muhim hukumat qarorlari chiqdi, muayyan chora
tadbirlar belgilandi. 2002-yili O`RVM ning №342 qaroriga binoan “O`zdavstandart” –
“O`zstandart” Agentligi nomi bilan yangicha faoliyat olib bormoqda.
Standartlashtirishni rivojlantirishning xalqaro standartlashtirish jarayoni bilan
uyg`unlashgan asosiy yo`nalishlari belgilanib, sohalar standartlari, me’yoriy hujjatlarni
ishlab chiqish va joriy etish bo`yicha vakolatli davlat muassasalari, nazorat qilish va
kuzatib borish bo`yicha idora va tashkilotlar belgilandi.
Do'stlaringiz bilan baham: |