M illiy universiteti

Qadimgi Yunon va Rim notiqligi  tarixi

---

isbotlab  berishga  intilish,  inson I ar  orasidan  so'zamol  notiqlaming 
chiqishiga  zarurat  tugdirgan  hamda  notiqlik  san'atining  paydo 
bo'lishiga sabab bo'lgan.  Buning  uchun esa.  avvalo,  ma'lum  ijtimoiy 
sharoit  va  muhit zohir bo'lishi  lozim edi.  So'z crkinligi  ana shunday 
sharoitlardan  muhimi  sanaladi.  Qadim  Yunonistonda  demokratiya 
tuzumining  o'rnatilishi  natijasi  o'laroq,  xalq  yig'inlarida,  scnat  ken- 
gashlarida  davlat  ishlarida,  sud  ishlarida  mamlakatning  har  bir  ozod 
kishisi  erkin  nutq so'zlash huquqiga ega bo'lgan.
Davlat  ishlarini  boshqarishda  qatnashishni  istagan,  lashkar- 
boshilikni  xohlagan  har  bir  kishi  uchun  chiroyli  va  ta'sirchan  nutq 
so'zlash  san'atini  egaliash  inajburiy  bir  ehtiyojga  aylangan.  Bunday 
shaxslar  xalq  yig'inlariga  to'plangan  odamlar  oldiaa  nuiq  so'ziab 
yutuq  yoxud  maglubiyat quchganlai.  Ular orasida so'zga chcchanlari 
keskin  dalillar  bilan  xalqni  ishontmb  odob  bilan  so'zlagan  davlat 
arboblari  xalq  nazariga  tushib  yanada  obro'  orttirganlar,  gapni  eplab 
gapira oimaganlari esa xalq nazaridan qolganlar.  O'sha davr notiqligi 
haqida  keyingi  davr  yozuvchilarining  guvohlik  berishlaricha, 
Femistokl  va  Perikllar  Afina  demokratiyasining  yo'lboshchilan 
bo'lishlari  bilan  birga  nihoyatda  kuchli  notiq  bo'lganlar.  Afinada 
notiqlik  san'atining  keng  rivoj  topishiga  sud  tartibot  qoidalarining 
ham  kuchli  ta'siri  bo'lgan.  O 'sha  davr  sud  mailislarida  sudlanuvchi 
yoki  da'vogar  o 'z  fikrlarini  ishonchli  isbotlar  asosida  gapira  olishi 
lozim  bo'lgan.  Biroq  sudlashuvchilarda  bunday  so'zga  chechanlik 
qobiliyatiga ega  bo'lganlar deyarli  bo'imagan.  Demak.  ularga  masla- 
hat  berib  ko'maklashadigan,  ular  ishi  yuzasidan  sudda  gapirishi 
kerak  bo'lgan  gaplami  yozib  beradigan  zukko  shaxslarga  ehtiyoj 
paydo  bo'ladi.  Natijada  qadimgi  yunon  tilida  "logograflaf’  deb 
ataladigan,  tajribali  qonunni  biladigan  “advokat"larga  ehliyoj  tug'i- 
ladi.  Logograflar  esa  sudda  qatnashayotgan  jinoyatchi  va  da'vogar- 
larga  nimani  gapirishi  lozimligini  yozib  berganlar  va  shu  mehnatlari 
evaziga  haq  olganlar.  Logograflar  odamlarning  hojatlarini  chiqarish
18

---

hisobiga  qalam  haqi  olib  kun  kechira  boshladilar.  Logografiyaning 
tirikchilik  vositasiga  aylanishi  Notiqlik  san'atining  rivojida  muhim 
rol  o'ynaydi.  Dastlab  “Notiqlik  san'ati”ning  asta-sekin  siyosiy  va 
sud  notiqligi  vujudga  keladi,  keyinroq  mashhur  voqealarni,  ulug' 
zotlarni madh qiluvchi epidektik notiqlar maydonga keladi.
Afmada  eramizdan  oldingi  V  asr  o'rtalarida  notiqlik  san'ati 
shakllangan  bo'lsa-da adabiy  faoliyat  o'm ida qabul  qilinmagan  va  u 
nutqlaming matnlari bosilmagan.
Bu  san'atni  ilk  bor  adabiy  janr  darajasiga  ko'targan  hamda 
notiqlikka  ilmiy  yondoshgan  kishilar  sofistlar  hisoblangan.  Ular 
o'zlaridan  oidin  o'tgan  notiqlarning  faoliyatlarini  nazariy  asoslashga 
kirishib,  “Rstorika”  ilmini  yaratadi.  Oldin  notiqlami  “Ritor”  so'zi 
bilan  atashib,  so'ngra  notiqlik  san'atidan  sobiq  o'rgatuvchilarni 
“Ritor”lar deb ataydilar.
Sitsiliya  oroli  ritorikaning  asl  vatani  hisoblanadi.  U  joylarda  V 
asr  o  rtalariga  kelib  demokratiyaning  yo'lga  qo'yilishi,  Notiqlik 
taraqqiyoti  uchun  omil  bo'ldi.  Qadimgi  yunonlar  sitsiliyalik  K orak 
hamda  Tisiylami  ritorikaning  asoschilari  deb  tan  olganlari  holda, 
ulardan  deyarli  hech  narsa  etib  kelmagan.  Biroq,  ularga  vatandosh 
bo'lgan  sofist  Gorgiy  (taxminan  483-376)  ni  ritorikaning  birinchi 
namoyandasi  deb  bilishgan.  A.Alimuhamedovning  (Antik  adabiyot 
tarixi,  Т.:  O'qituvchi,  1969)  ma'lumotiga  ko'ra:  “Gorgiy  427  yilda 
o 'z  shahri  Leontina  uchun  harbiy  yordam  so'rab  maxsus  elchi 
sifatida  Afinaga  keladi  va  xalq  majlisida  gapirgan  nutqi  bilan  Afina 
yoshlarida  juda  kuchli  taassurot  qoldiradi;  Shundan  keyin  ko'p 
o'tmay  Gorgiy  butunlay  Afinaga  к о 'chib  kelib,  shu  erda  ritorika 
maktabi  ochadi  va  o'z  shogirdlariga  so'z  san'atini  o'rgatish  baro- 
barida  notiqlik  bilan  ham  shuqullanadi.  Gorgiy,  asosan  mifologik 
ma'ruzalarda  tantanali  nutqlar  so'zlagan,  uning  nomi  ostida  bizga 
qadar  “Elena”  va  “Palimed”  sarlavhali  lkkita  yozma  nutq  etib  kel- 
gandir.  Gorgiyning  aytishicha,  notiqning  eng  muhim  vazifasi  ting-