M illiy universiteti

“Notiqlik san'ati”ning predmeti, maqsad va vazifalari
Notiqlik  san'atining  predmeti  hali  tuzilmagan,  chiroyli  sayqal 
bilan tuzilishi lozim bo'lgan  so'z asaridir. Jozibali, teran  so'z va gap- 
laming  jonli  nutq  orqali  ifodalanishi  Notiqlik  san'atining  predmeti 
sanaladi.  Har  bir  nutq  egasining  nutqini  kuzatish  va  tekshirish, 
undagi  yutuq  va  nuqsonlarni  aniqlash,  har  bir  ijodkor  shoir  yohud 
yozuvchining  asarlaridagi  badiiy  notiqlik  mahoratini  kuzatish,  shu 
yozuvchi  yoki  shoirning  og'zaki  ommabop  nutqidagi  notiqqa  xos 
yutuqlami  ko'ra  bilish  mazkur  fanning  predmet  ob'ekti  sanaladi. 
Notiqlik  san'atining  turlari  ko'p.  Jumladan,  ijtimoiy-siyosiy  notiq­
lik, bunda asosan davlat va jamiyat ahamiyatiga ega bo'lgan
9

---

yiginlarda  so'zlanadigan  ma'ruza,  akademik  nutq,  bunda  ilmiy  yo'- 
nalishdagi  ma'ruzalar,  auditoriya  notiqligi.  talaba  va  o'quvchilar 
uchun o'qiladigan ma'ruzalar.  ijtimoiy-maishiy  nutq,  turli  ladbirlarda 
so'zlanadigan  nutq  kabilaming  ham  nutqiy  kamchiliklarini  va  yutuq- 
larini  (ham  og'zaki.  ham  yozma  shaklini)  tekshirish  jarayoni  ham 
notiqlik san'ati  predmeti doirasiga kiradi.
Notiqlik  san'atining  tekshirish  ob'ekti  notiq  nutqidagi  gap  quril- 
malari,  u  nutqida  ishlatgan  so'zning  qudrati, jozibasi,  go'zal  ifodasi 
va  maftunkorlik  hislatlarini  aniqlashga  qaratilgan  bo'lishi  lozim, 
Notiqlik  san'ati  amaliy jihatdan  chiroyli  nutq  tuzishning  qonuniyat- 
lari,  sirlari,  til  normalari,  nutqning  sifatlari,  nutqiy  uslubning  nozik 
tomonlarini  his  etish  va  notiq  nutqida  uchrashi  mumkin  bo'lgan 
nuqsonhtr  va  talaffuzga  doir  muammolami  hal  etish  yuzasidan  baxs 
yuritadi.  Eng  muhimi,  notiqqa  o'z  bilimi  va  dunyoqarashiga  suyan- 
gan  holda  to'g'ri  va  chiroyli  so'zlash  yo'llarini  o'rgatadi.  Notiqlik 
san'atining og'zaki,  yozma shakllari  mavjud bo'lib,  har bir notiqning 
nutqi o'ziga xosligi  bilan ajralib turadi.  Bu holat esa notiqning o'ziga 
xos uslubi  bilan o'lchanadi.
Notiqlik  san'atining  asosiy  vazifasi  notiq  bo'lishga  undovchi 
qonuniyatlarni  o'rgatishdan  iborat.  Biroq hamma ham  notiq bo'laver- 
maydi.  Buning  uchun  bo'lajak  notiqda  qobiliyat  va  iste'dod  bo'lishi 
kerak.  Chunki  u -  san'at.  Shuning uchun  ham ba'zi  notiqlar material' 
ni chuqur bilgani  holda o 'z  fikrini erkin nutqi  bilan etkazib beroliuas- 
ligi,  natijada  tinglovchilar uni  tushunmasligi  mumkin.  Mohir notiqlar 
nutqini  esa  tinglovchilar  yaxshi  tushunadi.  U  voqea-hodisa  haqida 
aniq-ravshan  va jonli  ma'lumot  berishi  orqali  tinglovehi  ongiga ta'sir 
etishi.  ularni  kuldirishi,  yiglatishi  va  hayolat  olamini  zabt  etishi 
mumkin.  Notiqlik  san'atining  maqsad  va  vazilalaridan  asosiylari 
ham  ana  shunday  no'noq  notiqlar  kamchiliklarini  amqlash  va  mohir 
notiqlar  yutuqlarini  kuzatish  va yo'Uyo'riq  ko' rsatishdan  iborat.  Shu
10

---

ma'noda  notiqlik  san'ati  notiq  bo'lishga  undovchi  qonuniyatlarni 
o'rganadigan fandir.
Chunki,  nutqimizda  uchrab  turadigan  nuqson  va  kamchiliklarni 
bartaraf  etish,  notiqlik  san'ati  zimmasidagi  umumdavlat  ahamiyati- 
ga  ega  bo'lgan  ijtimoiy-siyosiy  vazifalardan  sanaladi.  Shu  ma'noda 
birinchidan  notiqlik  san'atini  etarli  darajada  egallash  har  bir jamiyat 
a'zosining madaniylik darajasini  ham belgilaydi.  Ikkinchidan,  O 'zbe­
kiston  mustaqiligiga ko'z  olaytirayotgan  har qanday  yot  unsurlardan 
himoya qilishda  mafkuraviy  kurash  keskinlashgan  holatda  yashayap- 
miz.  Notiqlik  esa  mafkuraviy  kurashning  asosiy  quroli  sifatida 
faoliyat  ko'rsatmoq'i  lozim.  Notiqlik  san'atining  har  qachongidan 
ham o tk ir va keskir bo'lmogi bugungi kunning muhim talabi.
Yuqoridagi  jiddiy  sabablardan  kelib  chiqib  notiqlik  san'atini 
kamolot  sari  yuksaltirishga  muntazzam  gamho'rlik  qilish  lozim 
bo'ladi.  Notiqlik  haqidagi  ta'limot  uzoq  o'tmishiga  ega.  U  avvalo, 
qadimgi  Rim  va  Afinada  shakllangan  bo'lsa  ham,  ungacha  Misrda, 
Assuriyada,  Vavilon  va  Hindistonda  paydo  bo'lganligi  notiqlik  tajri- 
basidan ma'lum.  U zamonlarda davlat arboblarining obro'-e'tibori  va 
yuqori  lavozimlarga  ko'tarilishi  ularning  notiqlik  mahoratiga  ham 
bog'liq bo'lgan.  Notiqlik san'ati  sarkardalik san'ati bilan  teng qo'yil- 
gan. Bunga Demosfen va Sitseronlar hayoti yorqin misol.
Bizning  ota-bobolarimiz  yashagan  hududlarda,  avvalo  xalq  o g '­
zaki  ijodi,  “Avesto”,  “O'rxun-enasoy”  yodgorliklari,  Turon  zamin- 
ning  miloddan  oldin  yozilgan  Alp  er  T o'n g 'a  (VII  asr  eramizdan 
oldin)  haqidagi  dostoni  va  boshqa  yozma  yodgorliklari  xalqimiz 
tarixi.  ijtimoiy iqtisodiy  hayoti,  madaniyati,  tilini  o'rganishda  muhim 
manba  bo'lish  bilan  birga,  Notiqlikka  undovchi  materiallarga  boyli­
gi bilan  qimmatga ham egadir.
Xullas,  bu  soha  bugunning  dolzarb  muammosi  ekanini  anglash 
vaqti  keldi.  Ko'pgina  hollarda  (teleko'rsatuvlarda,  o'zaro  suhbatlar- 
da,  o'quvchi  va  talabalarning  mavzu  yuzasidan  savollarga  bergan
11

---

javoblarida) yoshlarimizning chaynalib, o'z fikmi ravon aytolmaslik- 
larining  guvohi  bo'lamiz.  Nega?  Chunki  nutqimizda  nuqson  ko'p. 
Agar  rus  bolalarining,  hatto  bog'cha  yoki  maktab  o'quvchisining 
televizor  orqali  bo'ladigan  savol  javoblarini  kuzatgan  bo'lsangiz, 
ular nutqida tutilmaydi, dovdiramaydi, bu nimadan? Bizning yoshlar- 
dagi  qusurga  kim  sababchi?,  degan  savollarga  duch  kelamiz.  Buni 
bartaraf etish  uchun  esa  oiladan  tortib  bog'cha  va  maktablarda  ham 
bolalarimiz  nutqidagi  kamchiliklarga  e'tibor  berish  zarur.  Birorta 
so'zni  noto'g'ri  talaffuz  qilsa  yoki  noo'rin  ishlatsa,  albatta,  erinmas- 
dan  ulardagi  shu  kemtiklikni  to'g'rilash  lozim.  Har  qanday  odamni 
gapidan,  muomalasidan ko'z qarashidan, o'zini  dadil tutib,  gapirishi- 
dan bilib olish mumkin.  “Ish bilguncha gap bil” degan ibora bekorga 
aytilmagan.  Albatta,  gap  bilgan  odam  ishni  ham  biladi.  Ishni  bilma­
sa,  u  o'sha  ish  haqida  filer  bildirolmaydi.  Bizning  ota-boboiarimiz 
azaldan  odamiylikni,  qadr-qimmat  va  mehr oqibatni  har qanday zaru 
oltinlardan,  ma'danu  boyliklardan  afzal  bilgan.  Odamiylik,  mehr- 
oqibat  birinchi  galda  so'zlarimiz  orqali  amalga  oshiriladi.  Insonga 
Alloh  bergan  Ulug'  ne'matlardan  biri  ham  shu  so'z  va  so'zlash 
ne'matidir.  Buning qadriga yetish muhim fazilat.