M illiy universiteti

Buyuk  qomusiy  olim  Beruniy 
(973-1048)  o'zining  “Geodezi- 
ya”  asarining  kirish  qismida  fanlaming  paydo  bo'lishi  va  tarmoq- 
lanib  ko'payishi haqida so'z yuritib, har bir fanning  inson hayotidagi 
zaruriy  ehtiyojlar  talabi  bilan  yuzaga  kelishini  aytadi.  Uningcha, 
grammatika,  aruz  va  mantiq  fanlari  ham  shu  ehtiyojning  hosilasidir. 
Inson  nutqi  o 'z  tuzilishi,  materialiga  ko'ra  rostini  ham,  yolg'onni 
ham  ifodalashi  mumkin.  Bu  ko'plab  munozaralarga  sabab  bo'ladi. 
Inson  bu  munozaralar jarayonida  rostni  yolg'ondan  ajratadigan  “me- 
zon”ni  yaratadi.  Bu  mantiq  fani  edi.  Inson  nutqida  shubhali  o'rinlar 
sezilsa,  ma'lum  “mezon”  yordamida  ular  tuzatiladi.  Olim  mantiqni 
o'rganmasdan,  uni  malomat  qilganlarga  hayron  qoladi  va  ularga 
achinib:  “Agar  u  dangasalikni  tashlab,  oromga  herilmasdan,  gap 
bilan  bog'lanib  keladigan  nahv  (grammatika),  aruz  (she'r  o'lchovi) 
va  mantiqni  (logika)  mutolaa  qilganida  edi,  so'zning  (nutq)  nasr  va 
nazmga  ajralishini  bilgan  bo'lardi”,  -   deydi  (Beruniy.  To'plangan 
asarlar.  Ill  tom,  192,  64-bet).  Demak,  Beruniy  nutqning  ikki  xil  -  
nasr,  nazm  ko'rinishi  borligini  ta'kidlamoqda.  Nutqning  bu  turlari 
ma'lum  qoidalar  asosida  shakllanadi.  Nasr  nahv  qonun-qoidalari,
42

---

nazm  aruz  talablariga  binoan  tuziladi.  Aruzga  qaraganda  nahvning 
ta' sir doirasi  keng,  u  nasr uchun  ham,  nazm  uchun ham  zarur.  Beru- 
niy yozadi:  “Nahv nasrda va aruz nazmda aytilgan  so'zning  me'yori- 
ni  o'lchovi  va  xatosini  tuzatuvchi  aniq  ikkita  mezon  bo'lib  qoldi, 
lekin  nahv  bular  ikkisining  umumiyrog'idir,  chunki  u  nasmi  ham, 
nazmni ham birgalikda o'z ichiga qamrab oladi” (O'sha asar.64-bet).
“Xullas,  yaxshi  nutq  tuzish  uchun  nahv,  aruz,  mantiq  fanlari 
hamkorligidan  foydalanish  zarur  bo'ladi.  Ulaming  birontasiga  aha- 
miyat bermaslik, bulardan birining qoidasi buzilishi qolgan ikkitasiga 
ta'sir qilmay qolmaydi” (O'sha asar. 64-bet).
Beruniy  shakl  va  mazmun  birligiga  katta  ahamiyat  beradi. 
Uningcha  shakl  mazmunga  xizmat  qilishi  kerak.  Mazmunsiz  har 
qanday  chiroyli  shakl  ham  cl  orasida  e'tibor  qozonmaydi.  Nutqning 
nasriy shaklida ham, nazmiy shaklida  ham  mazmun bosh  mezondir.