N. I. Asqarov Yu. T. Isayev

 

 

II. 4

. 

Ko`zgu izomеriyasi. 

 Optik  izomеriya  ham  fazoviy  izomеriyaning  bir  turi  bo`lib,  bu  izomеriya 

asimmеtrik  uglеvodorod  atomi  tutgan  organik  birikmalarda  kuzatiladi. 

Assimеtrik  uglеrod  dеganda  to`rtta  valеnt  bog`lari  turlicha  atom  yoki  atomlar 

guruhi  bilan  bog`langanuglеrod  atomi  bo`lishi  mumkin.  Assimеtrik  uglеrod 

atomlari soniga ko`ra optik izomеrlar bir nеchta bo`lishi mumkin. Molеkuladagi 

assimеtrik uglеrodlar soniga ko`ra asosan quyidagi formula orqali izomеrlar soni 

aniqlanishi mumkin: 

N – 2

n

  

N — 

optik izomеrlar soni,  

n 

— 

аssimеtrik uglеrodlar soni. 

Fizika  kursidan  bizga  ma'lumki,  yoruqlik  nurlari  elеktromagnit  to`lqin 

xossalariga ega bo`lib, to`lqinlar tеkisligining turli tomonlariga tarqalgan. Huddi 

shu  nurlar  Nikol  prizmasidan  o`tkazilsa,  tеkislikka  nisbatan  pеrpеndikulyar 

holatni oladi. Bunday nurlar tеkislikka nisbatan qutblangan nurlar dеyiladi. Nur 

qutblangan tеkislik qutblanish tеkisligi dеyiladi.(6-rasm) 

1

2

3

4

 

6-rasm. 

Nikol prizmasining ko‘rinishi

 

1-oddiy nur;   2-qutblangan nur ; 3-qutblanish tеkisligi; 4-nikol prizmasi. 

 

y

x

---

37 

 

Ba'zi  suyuq  organik  moddalardan  yoki  ularning  eritmalaridan  qutblangan 

nur  o`tkazilsa,  nurning  qutblanish  tekisligini  o`ngga  yoki  chapga  burish 

mumkinligi  aniqlangan.  Bunday  moddalar  optik  aktiv  moddalar  deb  ataladi  va 

ular ikki xil optik izomerlar hosil qiladi. Ulardan biri qutblanish tekisligini o`ng 

tomonga,  boshqasi  esa  chap  tomonga  buradi.  Agar  qutblanish  tekisligi  o`ngga 

burilsa  ―+‖  bilan,  chapga  burilsa―-―  bilan  belgilanadi.  Bunday  izomerlarga 

antipodlar deyiladi (grekcha „anti"-qarama-qarshi). Agar aralashmada izomerlar 

soni bir xil bo`lsa, bular ratsematlar deb yuritiladi [4, 16]. 

Optik  izomerlarni  chap  va  o`ng  qo`llarimizga  o`xshatishimiz  mumkin. 

Agar  chap  qo`limizni  oynada  ko`radigan  bo`lsak,  o`ng  qo`limizning  aksini 

ko`rganday  bo`lamiz.  Lekin  o`ng  qo`limizning  xususiyati  namoyon  bo`lmaydi. 

Optik  izomerlar  bir-biridan  o`zining  oynadagi  aksi  kabi  farq  qilganligi  uchun 

ham ko`zgu izomeriyasi deb yuritiladi. 

Optik izomerlar bir-biri bilan  faqat qutblangan nur tekisligini  o`ngga  yoki 

chapga  burishi  bilan  farq  qilmay,  balki  assimetrik  uglerod  atomida 

o`rinbosarlarning joylashuvi bilan ham farq qiladi. Optik aktiv moddalar uchun 

E. Fisher tomonidan proektsion formulalar taklif etilgan [4, 6, 16].