Berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti Qaraqalpaq til bilimi kafedrasi’

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II Bap. Daw?ss?z fonemalard?n` ma`ni ay?r?wsh  

?ha`m ma`ni 

ay?rmaytug`?n belgileri 

Yerinlik (labial`) p fonemas? 

P sesi  fonema retinde qaraqalpaq tilinde basqa daw?ss?zlarg`a  ma`ni ay?r?wsh  

?

belgileri  boy?nsha  to`mendegishe  qarama-qars  

? qoy?lad . 

? P  fonemas?n?n`  tiykarg`  

?

belgileri u`nsiz, jab?s?n`q , 

? yerinlik ha`m aw?zl?q bol?p keliwi won?n` fonologiyal?q 

belgisi  bol?p  yesaplanad . 

? Sebebi,  wol  fonema  retinde  u`nli  b  fonemas?na, 

juw?s?n`q  

? f fonemas?na, mur?nl?q m fonemas?na, til art  

?k fonemas?na qarama-qars  

?

qoy?lad  

? ha`m  solay  yetip  jubaylasad . 

? M?sal : 

? p-b,  pol-bol,  p-f,  paza-faza,  p-m, 

pa`s-ma`s, p-k, jip-jik t.b. Mine, us?nday belgileri arqal  

? bir-birinen aj?ral?p turad . 

?

Bulard n`  birewleri  bir  belgisi  menen  aj ral p  tursa,  qalg`an  belgileri  birdey  bol p 

?

? ?

?

keledi. M sal  p

?

? -b  fonemalar  tek bir  belgisi  menen  g`ana aj ral p  turad : p

?

?

?

?

-u`nsiz, 

b-u`nli.  Al  qalg`an  belgileri  jag` nan  birdey,  wolard n`  ay rmash l g`   joq,  yekewi 

?

?

?

? ? ?

de  yerinlik,  yekewi  de  jab s n`q ,  yekewi  de  aw zl q.  Bun   fonologiyada  bir 

? ?

?

? ?

?

oppozitsiyal   fonema

?

lar  dep  te  atayd .  P

?

-f  fonemalar   da  tek  bir  belgisi  menen 

?

aj ral p  turad ,  bul  wolard n`  ma`ni  ay r wsh   belgisi  bol p  yesaplanad .  M sal :  p

?

?

?

?

? ?

?

?

?

?

?

-

jab s n`q ,  f

? ?

? -juw s n`q ,  al  wolard n`  qalg`an  belgileri  birdey:  yekewi  de  yerinlik, 

? ?

?

?

yekewi  de  u`nsiz,  yekewi  de  aw zl q  fonemalar.  Bul  yeki  fonema  da  bir 

? ?

oppozitsiyal   fonemalar  qatar na  kiredi.  P,  m  fonemalar   yeki  belgisi  menen  bir

?

?

?

-

birine  qarama-qars   qoy lad .  M sal :  p

?

?

?

?

?

-u`nsiz,  aw zl q,  m

? ?

-sonor,  mur nl q 

? ?

fonemalar.  Us   yeki  belgisi  menen  bir

?

-birinen  aj ral p,  ma`

?

?

ni  ay r w  ush n  x zmet 

? ?

?

?

q lad .  Al  wolard n`  qalg`an  yeki  belgisi  birdey.  Yekewi  de  yerinlik,  yekewi  de 

?

?

?

jab s n`q   bol p  yesaplanad .  Bul  yeki  fonema  fonologiyada  yeki  oppozitsiyal  

? ?

?

?

?

?

fonemalar  dep  atalad .  P,  k  fonemalar   tek  bir  belgisi  menen  g`ana  aj ral p

?

?

?

?   turad . 

?

P-yerinlik,  k-til  art .  Bul  belgileri  p  ha`m  k  fonemalar n n`  tiykarg`   ma`ni 

?

? ?

?

ay r wsh   belgileri  bol p  yesaplanad .    Al  wolard n`  qalg`an  belgileri  birdey: 

? ?

?

?

?

?

yekewi  de  jab s n`q ,  yekewi  de  u`nsiz,  yekewi  de  aw zl q  fonemalar.  Bul  yeki 

? ?

?

? ?

fonema  da  bir  oppozitsiyal   fonemalar  bol p  yesaplanad .  Sonday

?

?

?

-aq,  p  fonemas  

?

bulardan basqa da daw ss z fonemalar menen qarama

? ?

-qars  qoy lad . 

?

?

?  

Biz  joqar da  p  fonemas n n`  tiykarg`   ma`ni  ay r wsh   belgilerin  atap  wo`ttik. 

?

? ?

?

? ?

?

Us nday ma`ni ay r wsh  belgileri menen bir

?

? ?

?

 qatarda ma`ni ay rmaytug` n belgileri 

?

?

de bar. Bul p fonemas n n` tiykarg`  yemes belgileri bol p yesaplanad . Ma`selen, p 

? ?

?

?

?

fonemas   juwan  a,    daw sl lar   menen    qon`s las  kelip  juwan,  a`,  e,  i  daw sl lar  

?

?

? ?

?

?

? ?

?

menen qon`s las kelip jin`ishke o, u daw sl lar  m

?

? ?

? enen  qon`s las kelip juwan ha`m 

?

yerinlik,  o`,  u`  daw sl lar   menen  qon`s las  kelip  jin`ishke  ha`m  yerinlik  bol p 

? ?

?

?

?

ayt l w   fonologiyal q  jaqtan  a`hmiyetli  yemes.  M sal :  pal,  pul,  pa`s,  pil,  post n, 

? ? ?

?

?

?

?

po`pek t.b. Bunda p fonemas n n`  p, p

? ?

׳, p°, p׳° bol p ay

?

t l w  p fonemas n n` tilde 

? ? ?

? ?

jumsalatug` n ren`kleri yamasa wa`killeri dep atalad . 

?

?  

Qaraqalpaq  tilinde  p  sesi  so`zdin`  bas nda,  wortas nda,  aq r nda  kele  beredi. 

?

?

? ?

Ay r m  jag`aylarda  so`zdin`  aq r nda  p  sesi  kelse  wog`an  daw sl dan  baslang`an 

? ?

? ?

? ?

qos mta  qos lg`

?

?

anda  p  sesi  b  sesine  aylan p  ketedi.  M sal :  kitap

?

?

?

-kitab ,  kenep

?

-

kenebi h.t.b. 

Keyni  p  sesine  pitken  so`zlerge  – p/

? -ip  qos mtalar   qos lsa  p  sesi  w  sesine 

?

?

?

aylan p ketettug` n jag`daylar da ush rasad . M sal : sap

?

?

?

?

?

?

-saw p (sap p yemes), qap

?

?

-

qaw p  (qap p  yemes

?

?

),  kep-kewip  (kepip  yemes),  sep-sewip  (sepip  yemes)  dep 

atalad .

?  

Qos yerinlik b fonemas?. 

B  fonemas?n?n’  tiykarg’?  ma’ni  ay?r?wsh?  belgileri  yerinlik,  jab s n`

? ? q?,  u’nli 

ha’m  aw?zl?q  belgileri  arqal?  wol  qaraqalpaq  tilinde  basqa  daw?ss?zlarg’a  fonema 

retinde  qarama-qars?  qoy?lad?.  Ma’selen:  b  u’nli  bolsa,  u’nsiz  p  bar,  b  yerinlik 

fonema bolsa, til aldi t fonemas? bar, b jab s n`

? ? q? bolsa, juw?s?nq? s fonemas? bar, b 

aw?zl?q fonema bolsa, mur?nl?q n fonemas? bar. Mine, us nday belgileri menen bul 

?

fonemalar bir-birinen ajral p turad . M sal : b

?

?

?

?

-p jaba-japa, b-t bas-tas, b-s, baq-saq, 

b-n,  tana-taba.  B-p  fonemalar   bir  belgisi  menen  aj ral p  turad :  b

?

?

?

?

-u’nli,  p-u’nsiz. 

Qalg’an  belgileri  birdey  yekewi  de  jab s n`q ,  yekewi  de  yerinlik,  yekewi  de 

? ?

?

aw zl q.  Bul  yeki  f

? ?

onema  bir  oppozitsiyali  fonemalar  bolad .  B,  t  fonemalar   yeki 

?

?

belgisi  menen  aj ral p    turad :  b

?

?

?

-yerinlik  ha’m  u’nli,  t-til  aldi  ha’m  u’nsiz.  Bul 

belgiler b ha’m t fonemalar n bir

?

-birinen ajrat p tur. Al qalg’an yeki belgisi birdey: 

?

yekewi  de  jab s nq ,  ye

? ? ?

kewi  de  aw zl q  fonemalar.  B,  s  fonemalar n  bir

? ?

?

-birinen 

aj rat p  turg’an  belgiler:  b

?

?

-u’nli,  s-u’nsiz,  b-jab s nq ,  s

? ? ? -juw s nq ,  b

? ? ?

-yerinlik,  s-til 

ald .  Bul  yeki  foneman   fanologiyada  ko’p  oppozitsiyal   fonemalar  dep  atayd . 

?

?

?

?

Sebebi, b ha’m s fonemalar  u’sh

?

 belgisi menen bir-birinen aj ral p turad . Tek bir 

?

?

?

belgisi menen g’ana birdey: yekewi de aw zl q fonemalar. B, n fonemalar  da u’sh 

? ?

?

belgisi  menen  bir-birinen  ajral p  turad .  B

?

?

-yerinlik,  u’nli,  aw zl q,  n

? ?

-sonor, 

mur nl q fonemalar. B, n fonemalar  da ko’p 

? ?

?

oppozitsiyal  fonemalar bolad . Wolar 

?

?

yekewi  bir  belgisi  menen  bir-birine  jaq n:  yekewi  de  jab s n`q .  B

?

? ?

?

-fonemas  

?

qaraqalpaq  tilinde  basqa  daw ss zlarg’a  da  us nday  belgileri  menen  qarama

? ?

?

-qars  

?

qoy lad . 

?

?  

B  fonemas n n’  juwan  dawisl lar  menen  qon’s las  kel

? ?

?

?

ip  juwan,  jin’ishke 

daw sl lar  menen  qatar  kelip  jin’ishke,  juwan  ha’m  yerinlik  daw sl lar  menen 

? ?

? ?

qon’s las  kelip  juwan  ha’m  yerinlik,  jin’ishke  ha’m  yerinlik  daw sl lar  menen 

?

? ?

qon’s las kelip jin’shke ha’m yerinlik bol p ayt l w  won n’ tiykarg’  yemes belg

?

?

? ? ?

?

?

isi 

bol p  yesaplanad .  M sal :  bas,  bos,  bes,  bol,  bil,  bu’l

?

?

?

?

-bu’l  h.t.b…  bunday  b 

`fonemas n n’  b,  b,  b,  b  bol p  ayt l w   fonemas n n’  renkleri,  yamasa  tilde 

? ?

?

? ? ?

? ?

jumsalatug’ n  wa’killeri  dep  atalad .  Bunday  bir  foneman n’  ha’r  tu’rli  renklerde 

?

?

?

ayt l w  fonolog

? ? ?

iyal q jaqtan a’hmiyetli yemes. 

?

 

B sesi so’zdin’ bas nda  ha’m wortas nda qollan la beredi. M sal : bar, bo’bek, 

?

?

?

?

?

to’be, bala t.b. al so’zdin’ aq r nda tekrus tilinen kirgen so’zlerde g’ana ush rasad . 

? ?

?

?

M sal : shtab, klub. Bunday so’zdin’ aq r nda b sesi jaz

?

?

? ?

lg’an  menen ayt lg’anda p 

?

?

?

sesi yesitiledi.  

Sonday-aq  b,  p,  m  sesleri  wo’zlerinen  bur n  kelgen  so’zdin’  aq rg’   sesinin’ 

?

?

?

u’nli,  u’nsiz  sonor  bol p  keliwine  qaray  bir

?

-biri  menen  wor n  almas p  keledi. 

?

?

Us n n’ na’tiyjesinde geypara ko’mekshi so’zler bir nes

? ?

he variantlar na iye bolad : 

?

?

menen,  benen,  ma/me,  ba/be,  pa/pe:  a’kem-menen,  joldas  penen,  siz  benen,  keldi 

me,  qaytt   ma?  so’k  pe,  kelip  pe?  bar p  pa?  bo’kpen  be?  t.b.  feyildin’  bol ms z 

?

?

?

?

formalar  da ma/me, ba/be, pa/pe variantlar  menen ayt lad . M sal :

?

?

?

?

?

?  barma, kelme, 

kespe, qazba, gezbe t.b.  

Yerinlik-tislik b fonemas .

? 

B  fonemas n n’  tiykarg’   belgileri  yerinlik,  juw s nq ,  u’nli,  aw zl q  bol p 

? ?

?

? ? ?

? ?

?

yesaplanad .  Mine,  us   belgiler  b  fonemas n n’  ma’ni  ay r wsh   belgileri  bolad . 

?

?

? ?

? ?

?

?

Wol basqa daw ss zlarg’a to’m

? ?

endegishe fonema retinde qarama-qars  qoy ladi. B

?

?

-

f,  baza-faza,  b-j,  baza-jaza,  b-q,  baza-qaza,  b-f  fonemalar   tek  bir  belgisi  menen 

?

aj ral p turad . B u’nli, f

?

?

?

-u’nsiz. Qalg’an belgileri yekewinin’ de birdey: yekewi de 

yerinlik-  tislik,  yekewi  de  juw s nq

? ? ?,  yekewi  de  aw zl q.  B

? ?

-f  fonemalar   bir 

?

oppozitsiyal   fonemalar.  B

?

-j  fonemalar   bir  belgisi  menen  bir

?

-birinen  aj ral p 

? ?

turad .  B

?

-yerinlik,  j-til  ald .  Bul  belgiler  wolardin’  ma’ni  ay r wsh   belgileri  bol p 

?

? ?

?

?

yesaplanad .  Al  wolard n’  qalg’an  belgileri  jag’ n

?

?

? an  birdey:  yekewi  de  u’nli, 

yekewi  de  juw s nq ,  yekewi  de  aw zl q.  Fonemalar  b

? ? ?

? ?

-q  fonemalar   u’sh  belgisi 

?

menen bir-birinen aj ral p turad . Sebebi, wol fonema retinde til ald  s fonemas na, 

?

?

?

?

?

jab s nq   b  fonemas na,  til  art   k  fonemas na,  mur nl q  n  fonemas

? ? ?

?

?

?

? ?

na,  u’nli  b 

?

fonemalar na  qarama

?

-qars   qoy lad   ha’m  solay  yetip  jubaylasad .  P  fonemas  

?

?

?

?

?

menen  s  fonemas   bir  belgisi  menen  aj ral p  turad .  P

?

?

?

?

-yerinlik,  s-til  ald .  Bul 

?

belgileri wolard n’ ma’ni ay r wsh  belgileri bolad . Al wolard n’ qalg’an belgileri 

?

? ?

?

?

?

birdey:  yekewi  de  juw s nq ,  yekewi  de  u’nsiz,  yekewi  de  aw zl q  fonemalar. 

? ? ?

? ?

Demek,  p-s  fonemalar   bir  oppozitsiyal   fonemalar.  P

?

?

-b  fonemalar   yeki  belgisi 

?

menen bir-birinen aj ral p turad . P

?

?

?

-u’nsiz, juw s nq , b

? ? ? -u’nli, jab s nq . Bul belgiler 

? ? ?

p  ha’m  b  fonemalar n  bir

?

-birinen  aj rat p  turad .  Al  wolard n’  qalg’an  belgileri 

?

?

?

?

birdey:  yekewi  de  yerinlik,  yekewi  de  aw zl q  fonemalar.  Fonologiyada  bul 

? ?

fonemalard   yeki  oppazitsiyal   fonemalar  dep  atayd .  P

?

?

?

-k  fonemalar   yeki 

?

oppozitsiyal  fonemalar, sebebi wolar yeki

?

 belgisi menen bir-birinen aj ral p turad . 

?

?

?

P-yerinlik,  juw s nq ,  k

? ? ?

-til  art ,  jab s nq .  Bul  yeki  belgiler  wolard n’  ma’ni 

?

? ? ?

?

ay r wsh  belgisi bolad . Al qalg’an yeki belgisi  birdey: yekewi de u’nsiz, yekewi 

? ?

?

?

de  aw zl q.  P

? ?

-n  fonemalar   ko’p  oppozitsiyal   fo

?

?

nemalar.  Sebebi,  wolard n’  to’rt 

?

belgisi  de  ma’ni  ay r w  ush n  x zmet  q lad .  P

? ?

?

?

?

?

-yerinlik,  n-til  ald ,  p

?

-juw s n`q ,  n

? ?

?

-

jab s nq ,  p

? ? ?

-u’nsiz,  n-sonor,  p-aw zl q,  n

? ?

-mur nl q  fonemalar.  P

? ?

-v  fomemalar   tek 

?

bir  belgisi  menen  g’ana  aj ral p  turad .  V

?

?

?

-u’nli,  juw s

? ?nq ,  yerinlik,  q

?

-u’nsiz, 

jab s nq , kishkene tillik fonemalar. Bul belgileri v ha’m q fonemalar n n’ tiykarg’  

? ? ?

? ?

?

ma’ni ay r wsh  belgileri bol p  yesaplanad . Al wolard n’ qalg’an belgileri  birdey: 

? ?

?

?

?

?

yekewi  de  aw zl q  fonemalar.  Fonologiyada  bul  yeki  fonema  ko’

? ?

p  oppozitsiyal  

?

fonemalar dep atalad . 

?  

V-sesi  tu’pkilikli  wo’zimizdin’  so’zlerde  ush raspayd ,  rus  tilinen  kirgen 

?

?

so’zlerde g’ana ush rasad . So’zdin’ bas nda, wortas nda ha’m aq r nda kele beredi. 

?

?

?

?

? ?

M sal : Vagon, Valya, zavod, aktiv.

?

?

 

V-sesin  aytqan  waqt n

? da  p  sesine  wo’zgerip  ayt lad ,  biraq  jaz wda  v  sesi 

?

?

?

jaz lad . M sal : spravka

?

?

?

?

-sprapka, diktovka-diktopka, aktiv-aktip t.b. 

Biz  joqar da  v  fonemas n  yerinlik

?

?

-tislik  dep  atap  wo’tip  yedik,  al  so’zdin’ 

wortas nda  kelgende  qos  yerinlik  bol p  ayt latug’ n  jag’

?

?

?

?

daylar   da  ush rasad . 

?

?

?

M sal : sovet, zavod, kilovatt, ekskovator t.b.

?

?

 

V-sesinin’  ay r m  jag’daylarda  u’nsizge  aylan w  qub l s   da  ush rasad . 

? ?

?

? ? ?

?

?

So’zdin’ wortas nda daw ss z sestin’ ald nda kelgende  u’nsiz  bol p  keledi. M sal : 

?

? ?

?

?

?

?

sovxoz, spravka. Mine, bul m s

? allarda u’nli v sesi u’nsiz p sesine usap ayt lad .

?

? 

Yerinlik-tislik /lovio-dental/ fonemasi. 

F  sesinin’  tiykarg’   fonologiyal q  belgileri:  yerinlik,  juw s nq ,  u’nsiz  ha’m 

?

?

? ? ?

aw zl q  bol p  keliwi  won n’  ma’ni  ay r wsh   belgileri  bol p  yesaplanad .  Bul 

? ?

?

?

? ?

?

?

?

belgileri  menen  wol  basqa  daw ss zlardan  aj ral p  turad .  F

? ?

?

?

?

-u’nsiz,  v-u’nli.  Bul 

belgileri  wolard n’  ma’ni  ay r wsh   belgileri  bol p  yesaplanad .  Al  qalg’an  u’sh 

?

? ?

?

?

?

belgisi  birdey.  Ykewi  de  juw s n`q ,  yekewi  de  yerinlik,  yekewi  de  aw zl q 

? ?

?

? ?

fonemalar.    F  ha’m  v  fonemalar   bir  oppozitsiyal   fonemalar  bolad .  F  fonemas  

?

?

?

?

basqa daw ss zlar menen de us nday ma’ni ay r wsh  belgileri menen qarama

? ?

?

? ?

?

-qars  

?

qoy lad .

?

?  

F sesi qaraqalpaq tilinin’ tu’pkilikli so’zlerinde ush raspayd . Rus tilinen ha’m 

?

?

rus tili arqal  basqa tillerden

?

 kirgen so’zlerde ush rasad .

?

?  

Ayt l w  jag’ nan f sesi p sesine uqsap ayt lad . M sal : fonarik

? ? ?

?

?

?

?

?

-ponarik, fudbol-

pudbol, favrika-pavrika t.b.  

Ja’ne  de  so’zdin’  wortas nda  ha’m  aq r nda  kelgende  qos  yerinlik  bol p 

?

? ?

?

ayt lad . M sal : shkaf, kofe, klassifikats

?

?

?

?

iya. T.b. 

   Qos yerinlik m fonemas .

?  

Qaraqalpaq  tilinde  m  fonemas   basqa  daw ss z  fonemalarg’a  ma’ni  ay r wsh  

?

? ?

? ?

?

belgileri  menen  fonema  retinde  qarama-qars   qoy lad .  M  fonemas n n’  tiykarg’  

?

?

?

? ?

?

ma’ni  ay r wsh   belgileri  yerinlik,  jab s nq ,  sonor,  mur nl q  bo

? ?

?

? ? ?

? ?

l p  yesaplanad . 

?

?

Sebebi,  wol  fonema  retinde  kishkene  tillik  q  fonemas na,  u’nsiz  s  fonemas na 

?

?

juw s nq   l  fonemas na,  dirildewik  r  fonemas na  ha’m  tag’   basqa  da  daw ss z 

? ? ?

?

?

?

? ?

fonemalar na  qarama

?

-qars   qoy lad .  M sal :  m

?

?

?

?

?

-q/mal-qal,  m-s,  mol-sol,  m-l,  mal-

lal, qam-qar, m-r h.t.b. 

Bul  fonemalar bir-birinen bir belgisi  menen de,  yeki belgisi  menen de aj ral p 

?

?

turad .  M sal :  m

?

?

?

-q  fonemalar   u’sh  belgisi  menen  bir

?

-birinen  aj ral p  turad :  m

? ?

?

-

yerinlik bolsa, q-kishkene tillik fonema, m-sonar daw ss z , al q u’nsiz fon

? ? ?

ema, m-

mur nl q, q aw zl q fonema. Bul belgiler m ha’m q fonemalar n n’ ma’ni ay r wsh  

? ?

? ?

? ?

? ?

?

belgileri.  Al  wolard n’  qalg’an  bir  belgisi  birdey:  yekewi  de  jab s nq . 

?

? ? ?

Fonologiyada  bul  yeki  foneman   ko’p  oppozitsiyali  fonemalar  dep  atayd .  M

?

?

-s 

fonemalar   to’rt  be

?

lgisi  menen  de  bir-birinen  ajral p  turad .  M

?

?

-yerinlik,  jab s nq , 

? ? ?

sonor,  mur nl q  fonema,  al  s

? ?

-til  ald ,  juw s nq ,  u’nsiz,  aw zl q  fonema.  Bul  yeki 

?

? ? ?

? ?

fonemada ko’p oppozitsiyal   fonema  bolad . M

?

?

-l  fonemalar  da ko’p oppozitsiyal  

?

?

fonemalar, sebebi wolar u’sh belgisi menen bir-birinen ajral p turad . M

?

?

-yerinlik, l-

til  ald ,  m

?

-jab s nq ,  l

? ? ?

-juw s nq ,  m

? ? ?

-mur nl q,  l

? ?

-aw zl q  fonemalar.  Bul  belgiler 

? ?

wolard n’  ma’ni  ay r wsh   belgileri  bolad .  Qalg’an  bir  belgisi  birdey:  yekewi  de 

?

? ?

?

?

sonor  daw ss z  fonema.  M

? ?

-r  fonemalar   u’sh  belgisi  menen  bir

?

-birinen  ajral p 

?

turad .  M

?

-yerinlik,  jab s nq ,  mur nl q  fonema.  Al  r

? ? ?

? ?

-til  ald ,  dirildewik,  aw zl q 

?

? ?

fonema.  Bul  belgiler  m  ha’m  r  fonemalar n n’  ma’ni  ay r wsh   belgileri  bol p 

? ?

? ?

?

?

yesaplanad . Qalg’an bir belgisi birdey: yekewi de so

?

nor. 

Sonday-aq, m fonemas  basqa da daw ss zlar menen qarama

?

? ?

-qars  qoy lad .

?

?

?  

Biz joqar da m fonemas n n’ tiykarg’  ma’ni ay r wsh  belgilerin ko’rip sh qt q. 

?

? ?

?

? ?

?

? ?

Us nday ma’ni ay r wsh  belgileri menen bir qatarda ma’ni ay rmaytug’ n belgileri 

?

? ?

?

?

?

de bar. Bul m fonemas n n’ tiykarg’  yemes belgileri bol p yesaplanad . Ma’selen, 

? ?

?

?

?

m  fonemas n n’  juwan  i,  a  daw sl lar   menen  qatar  kelip  juwan,  jin’ishke  i,  e,  a’ 

? ?

? ? ?

daw sl lar  menen qatar kelip jin’ishke, juwan ha’m yerinlik o, u daw sl lar  menen 

? ?

?

? ?

?

qon’s las  kelip  juwan  ha

?

’m  yerinlik,  jin’ishke  ha’m  yerinlik  u’,  o’  daw sl lar  

? ?

?

menen  qatar  kelip  jin’ishke  ha’m  yerinlik  bol p  ayt l w   o  fonemas n n’  tiykarg’  

?

? ? ?

? ?

?

yemes  belgileri  bolip  yesaplanad .  Bul  belgiler  fonologiyal q  jaqtan  a’hmiyetli 

?

?

yemes.  M sal :  mal,  mol,  ma’s,  mu’lk  t

?

?

.b.  bunday  m  fonemas n n’  m,  m,  m,  m 

? ?

bol p  ayt l w   m  fonemas n n’  tilde  jumsalatug’ n  ren`kleri  yamasa  wa’killeri  dep 

?

? ? ?

? ?

?

atalad . 

?  

M  sesi  so’zdin’  bas nda,  wortas nda,  aq r nda  ush rasad .  Ja’ne  de  ko’mekshi 

?

?

? ?

?

?

so’zler  de  bo’lek  ush rasa  beredi.  M sal :  mal ,  u

?

?

?

?

’kem,  mol,  ag’am,  menen,  alma, 

tam, apama t.b.  

Qaraqalpaq  tilinde  m  sesi  u’nsiz  daw ss zlar  menen  az  sanda  dizbeklesip 

? ?

keledi. Basqa bir qansha tu’rkiy tillerde u’nsiz daw ss zlar menen dizbeklesetug’ n 

? ?

?

m  sesi  qaraqalpaq  tilinde  p  sesine,  u’nlerden  keyin  b  sesine  aylanad .  M sal : 

?

?

?

qojman-qojban, 

ketmen-ketpen, 

so’kme-so’kpe, 

aytma-aytpa. 

Bulard n’ 

?

yekinshileri  qaraqalpaq  tilinde  qollan lad   da,  al  qalg’anlar   basqa  tu’rkiy  tillerde 

?

?

?

qollan lad . 

?

?  

Qor yerinlik w fonemas .

? 

W sesi fonema retinde qaraqalpaq tilinde basqa daw ss zlarg’a ma’ni ay r wsh  

? ?

? ?

?

belgileri boy nsha to’mendegishe qarama

?

-qars  qoy lad . W fonemas n n’ tiykarg’  

?

?

?

? ?

?

ma’ni  ay r wsh   belgileri  yerinlik,  juw s nq ,  sonor  ha’m  aw zl q  bol p  keliwi 

? ?

?

? ? ?

? ?

?

won n’ fonologiyal q belgisi bol p yesaplanad . Sebebi

?

?

?

?

, wol fonema retinde til ald  

?

n’  fonemas na,  jab s nq   t  fonemas na,  u’nli  g’  fonemas na,  u’nsiz  s  fonemas na 

?

? ? ?

?

?

?

qarama-qars  qoy lad  ha’m solay yetip jubaylasad . M sal : w

?

?

?

?

?

?

-n: awa-ana, w-t: aw-

at:  w-g’,  awa-ag’a:  w-s  aw-as.  W  fonemas   basqa  da  daw ss zlar  m

?

? ?

enen  us nday 

?

belgileri menen aj ral p turad  ha’m jubaylas p keledi. W, n fonemalar  u’sh belgisi 

?

?

?

?

?

menen  bir-birinen  aj ral p  turad .  W

?

?

?

-yerinlik,  juw s nq ,  aw zl q  fonema  al  n

? ? ?

? ?

-til 

ald ,  jab s nq ,  mur nl q  fonema.  Us   belgiler  arqal   w  ha’m  n  fonemalar   bi

?

? ? ?

? ?

?

?

?

r-

birinen  aj ral p  turad .  Bul  belgiler  wolard n’  tiykarg’   ma’ni  ay r wsh   belgileri 

?

?

?

?

?

? ?

?

bol p  yesaplanad .  Al,  wolard n’  qalg’an  belgisi  birdey:  yekewi  de  sonor 

?

?

?

daw ss zlar  bol p  yesaplanad . W

? ?

?

?

?

-j  fonemalar  ko’p oppozitsiyal   fonemalar. W, t 

?

?

fonemalar   da  k

?

o’p  oppozitsiyali.  Sebebi,  wolar  u’sh  belgisi    menen  bir-birinen 

aj ral p  turadi.  W

?

?

-yerinlik,  juw s nq ,  sonor  daw ss z ,  al  t

? ? ?

? ? ?

-til  ald ,  jab s nq   u’nsiz 

?

? ? ?

fonema.  Bul  belgileri  wolard n’  tiykarg’   ma’ni  ay r wsh   belgileri  bolad .  Biraq 

?

?

? ?

?

?

bul  yekewi  de  aw zl

? ?q  fonema.  Bul  belgisi  jag’ nan  da  birdey.  W

?

-g’  fonemalar  

?

yeki  oppozitsiyal   fonemalar.  Sebebi,  w

?

-g’  fonemalar   yeki  belgisi  menen  bir

?

-

birinen  aj ral p  turad .  W

?

?

?

-sonor,  yerinlik  fonema,  al  g’-kishkene  tillik,  u’nli 

fonema.  Bul  belgileri  wolard n’  tiykarg’

?

?  ma’ni  ay r wsh   belgileri  bolad .  Al 

? ?

?

?

wolard n’  qalg’an  belgileri  birdey:  yekewi  de  juw s nq ,  yekewi  de  aw zl q 

?

? ? ?

? ?

fonemalar.  W-s  fonemalar   yeki  belgisi  menen  bir

?

-birinen  aj ral p  turad .  W

?

?

?

-

yerinlik,  sonor,  al  s-til  ald ,  u’nsiz  fonemalar.  Fonologiyada  bul 

?

yeki  fonemada 

yeki  oppozitsiyal   fonemalar  qatar na  kiredi.  W

?

?

-s  fonemalar n n’  qalg’an  belgileri 

? ?

birdey. Yekewi de juw s nq , yekewi de aw zl q fonemalar. 

? ? ?

? ?

 

Qaraqalpaq  tilinde  w  sesi  yar m  daw sl   fonema  dep  te  atalad .  Won n’ 

?

? ?

?

?

daw sl lardan ay rmash l g’  w

? ?

?

? ? ?  sesi buw n  quray almayd .  Ko’pshilik jag’daylarda 

?

?

w  sesi  daw sl   seslerdin’  ald nda  ya  daw sl   seslerdin’  keyninde  yamasa  daw sl  

? ?

?

? ?

? ?

seslerdin’  wortas nda  keledi.  M sal :  woq w,  keliw,  sawat,  juwan,  wa’z ypa,  suw. 

?

?

?

?

?

t.b., al daw ss z sesler menen qatar kelmeyd

? ?

i.  

Biz joqar da w sesin yar m daw sl  fonema qatar na qost q. W fonemas  daw sl  

?

?

? ?

?

?

?

? ?

fonemalard n’  ald nda  ha’m  son’ nda  kelip  jalg’an  diftonglard   qurayd .  Buw n 

?

?

?

?

?

?

quray  almaytug’ n  w  sesi  daw sl   seslerdin’  ald nda  kelip  ash q  diftonglard , 

?

? ?

?

?

?

daw sl   seslerdin’

? ?

  keyninde  kelip  tuy q  diftonglard   qurayd .  M sal :  wa’kil, 

?

?

?

?

?

wa’z ypa, qaw n, saw t, aw r, saw n, saw. t.b. 

?

?

?

?

?

 

Al  daw sl   o,  o’  fonemalar   so’zdin’  bas nda  kelgende  wo’,  wo  bol p  ayt lad . 

? ?

?

?

?

?

?

Biraq  jaz wda  o  ha’m  o’  seslerinin’  wo’zi  jaz lad .  M sal :  wo’z/  o’z/

?

?

?

?

?

,  woz/oz/, 

wos/os/.  Sebebi,  wo’zimizdin’  tu’pkilikli  so’zlerimizde  o  ha’m  o’  fonemas na 

?

baslan p jaz latug’ n so’z joq. 

?

?

?

 

W  sesi  so’zdin’  bas nda,  wortas nda  ha’m  aq r nda  ush rasa  beredi.  M sal : 

?

?

? ?

?

?

?

watan, waq t, awqat, oyan w, saw, taw, saw n t.b.

?

?

?