|
Ehtiyojlar
klassifikasiyasi
Sub’ekt bo’yicha
Abstraktlik darajasi
bo’yicha
Ob’ekt bo’yicha
Dolzarbligining doimiyligi
bo’yicha
Ishlab chiqarish
jarayoniga
munosabat bo’yicha
Moddiy
Ma
’
naviy
Shaxsiy
Ijtimoiy
Abstarkt
Aniq
Iqtisodiy
Noiqtisodiy
Birlamchi ehtiyoj
Ikkilamchi ehtiyoj
Alohida ehtiyoj
2.1-rasm. Ehtiyojlar klassifikasiyasi
Rasmdan ko‘rinib turibdiki, ehtiyojlarini ob’ekti, sub’ekti dolzarbligining
doimiyligi, ishlab chiqarish jarayonida munosabati va abstraktlik darajasi bo‘yicha
turlarga ajratish mumkin.
Mutlaq va nisbiy ehtiyojlar.
Ehtiyoj so‘zining lug‘aviy ma’nosi tabiiy yoki
ijtimoiy hayot taqozosidir. Ta’rifda ikki ehtiyoj ajratib ko‘rsatiladi. Dastlabki azaliy
ehtiyojlar (tabiiy, tug‘ma yoki organizmga xos bo‘lgan ehtiyojlar) va orttirilgan,
keyin paydo bo‘lgan ehtiyojlar (madaniy va ijtimoiy ehtiyojlar) bo‘lib, ular tajriba,
35
atrof-muhit va jamiyatning taraqqiyot darajasiga bog‘liqdir.
Keyns
ning mutlaq va nisbiy ehiyojlar o‘rtasidagi farqi ham shunga o‘xshab
ketadi. Uning fikricha
“mutlaq ehiyojlarning ma’nosi shuki, biz ularni boshqa
kishilar bilan qanday ahvolda ekanligidan qat’iy nazar xis qilamiz, nisbiy
ehtiyojlarning ma’nosi shuki, bunday ehtiyojlar qondirilganda o‘zimizning
boshqalardan ustundek sezamiz”
. Mutlaq ehtiyojlarni to‘yintirish mumkin, nisbiy
ehtiyojlarni esa to‘yintirib bo‘lmaydi. Nisbiy ehtiyojlarning to‘yintirishning mumkin
emasligiga sabab shuki, ularning umumiy darajasi yuksalgan sari bu darajadan ham
yuqori ko‘tarilish istagi kuchayib boraveradi. Bunday sharoitlarda nisbiy ehtiyojlarni
qondirish maqsadidagi ishlab chiqarish ularni rivojlantirish bilan bir xildirdir. Mana
shuning uchun ham turmush darajasi mutlaq yuksalgan kishilar o‘zlari doim xavas
bilan qaragan kishilarning o‘zlaridan ko‘ra yaxshiroq yashay boshlaganini ko‘rsalar,
o‘zlarini yomon xis qiladilar, ya’ni
Kotta
yozganidek
“ba’zilar uchun zeb - ziynat va
hasham hisoblangan narsalar birovlar uchun zaruratga aylanadi”
. Voqelik bilan
istak xohishlar o‘rtasidagi masofa qoniqmaslik darajasi kuchaygan sari o‘zgarib
boradi.
Gelbreyt
ning ta’kidlashicha, ehtiyojlarni to‘yintirish mumkin, reklama esa
“ilgari mavjud bo‘lmagan istaklarni yuzaga keltirish uchun”
sun’iy ehtiyojlarning
vujudga kelishiga javobgardir. Aslida Gelbreyt o‘z tahlilida ehtiyojlar bilan talabni
adashtirib yuborgan. Reklama ilgari mavjud bo‘lgan va talabga aylana olmagan
ehtiyojni aniqlashda yordam berishi mumkin, chunki bu talabga mo‘ljallangan tovar
hali yo‘q edi. Albatta, bir ehtiyoj mavjud bo‘lib, uni qondiradigan tovar hali mavjud
bo‘lmasligi ham mumkin. Reklama ehtiyoj haqida xabar berar ekan, talabni hosil
qiladi, ehtiyojlarni esa hosil qilmaydi. Boshqacha qilib aytganda, reklama mavjud
bo‘lgan, biroq aniqlanmagan ehtiyojlar uchun talab hosil qilishi mumkin.
Xuddi shu kabi, Gelbreyt foydalangan “sun’iy” ehtiyoj tushunchasi ham
ehtiyojlarning chegaraviy foydalilik darajasi haqida fikr yuritishni belgilab beradi.
Demak, Gelbreytning tahlillaridan kelib chiqadigan xulosa yangi “sun’iy”
ehtiyojlarning chegaraviy foydalilik darajasidir. Masalan, foydalilik kichik miqdorda
bo‘lsada, mavjuddir. YAngi ehtiyojlarning paydo bo‘lishini har doim oqlash mumkin.
36
Mutlaq va nisbiy ehtiyojlar o‘rtasidagi farq unchalik aniq ravshan emasdir.
Masalan, hayot uchun zarur bo‘lgan narsa iste’molning istalgan boshqa turiga
qaragandan cheksiz darajada muhimroqdir, deyish mumkin. Bu fikrda noaniqlik bor.
Ijtimoiy-ruhiy ehtiyojlarni ham oddiy ehtiyojlar kabi chuqur his qilish mumkin.
Masalan, e’tiborsizlik yoki loqaydlik ba’zi hollarda o‘limga, ruhiyatning jiddiy
buzilishiga yoki ijtimoiy hayotdagi qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin.
Mutlaq va nisbiy ehtiyojlar o‘rtasidagi farqning etarlicha aniq emasligiga
qaramay, bu tafovutning ikki qiziqarli jihati bor. Bir tomondan, u nisbiy
ehtiyojlarning mutlaq ehtiyojlarchalik qat’iy bo‘lmasligi mumkinligini ko‘rsatadi.
Ikkinchi tomondan, u to‘yintirishning mumkin emasligini belgilovchi nisbiy
ehtiyojlar dialektikasini birinchi o‘ringa qo‘yadi. Inson o‘zi maqsad qilib qo‘ygan
darajaga etishgach, kamolotning yangi bosqichini ko‘zlay boshlaydi.
Ebbot
tug‘ma va hosilaviy ehtiyojlar o‘rtasiga ajib bir chegara tavsiya qiladi.
Hosilaviy ehtiyojlar tug‘ma ehtiyojlarga nisbatan maxsus texnologik javob (tovar)ni
va istak ob’ektini ifodalaydi. Bir qancha sharoitlarda tovarning iste’moli ma’lum
hayotiylik siklida kutilganligi natijasida hosilaviy ehtiyojlar qondirilganligi
kuzatiladi. Hosilaviy ehtiyojlarning eng yuksak foydaliligi pasayish tendensiyasiga
egadir. Lekin, texnologik taraqqiyot tufayli tug‘ma ehtiyojlar qondirilmaydi, yangi
takomillashgan tovarlar yuzaga kelishi, shu bilan birga yangi hosilaviy ehtiyojlar
paydo bo‘lishi sharoitida yanada yuqoriga intiladi. SHunday qilib, tug‘ma ehtiyojlarni
qondirish uchun tovar ishlab chiqarish hamisha o‘zining evolyusiyasi bilan
rag‘batlantirib boriladi. So‘ng ehtiyoj bozorga ta’sir qiladi, bu esa o‘z navbatida
yangi darajada qondiradigan yangi tovarlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Ushbu
hosilaviy ehtiyojlar o‘z navbatida qondiriladi, so‘ng yangi takomillashgan tovarlar
vujudga kelishi natijasida o‘zgaradi.
Shunday qilib, tug‘ma ehtiyojlar va hosilaviy ehtiyojlarning farqi shuni
ko‘rsatadiki, umumiy to‘yinish bo‘lmasligiga qaramasdan bemalol xususiy
to‘yinishga erishish mumkin. SHunday ekan, strategik marketingning muhim roli
firmalar ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan rivojlanishni rag‘batlantirishni tashkil
qiladi.
37
Do'stlaringiz bilan baham: |
