O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

N
 nuqtasidan 
soliq  tushumlari  m iqdori  bilan 
L
  past  stavkadagi  soliq  tushum lari 
miqdori bilan teng.  Lekin 
N
 nuqtadagi soliq stavkalari ishlab chiqarishni 
rivojlantirishni  rag'batlantirmaydi  va  buning  aksi 
L
  nuqtadagi  soliq 
stavkalari  ishlab  chiqarishni  kengaytirishga  asos  yaratadi  va  buning 
natijasida  m am lakatda  yaratilayotgan  milliy  d arom ad  ortadi.  0 ‘z- 
bekiston  Respublikasida  ham   bozor iqtisodiyotiga bosqichm a-bosqich 
o ‘tish,  iqtisodiyotni  rivojlantirish  natijasida  soliq  stavkalarining  pasay- 
tirilishi  ham da  b a ’zi  soliq  turlarining  bekor  qilinishi  amalga  oshiril- 
moqda.  Lekin shuni  alohida t a ’kidlash  lozimki,  bu soliq stavkalarining 
pasaytirilishiga  qaram ay,  keyingi  yillarda  0 ‘zbekiston  Respublikasi 
davlat  budjetining  taqchilligi  qisqarmoqda.
Tarixan  davlat  o ‘zining  rivojlanish  bosqichlarida  xarajatlarning 
sarflanishida  asosan  t o ‘rt  y o ‘nalishga,  y a ’ni,  davlatning  boshqaruv 
xarajatlari,  harbiy  xarajatlar,  iqtisodiyotni  rivojlantirish  xarajatlari 
ham da  ijtimoiy  soha  xarajatlariga  y o ‘naltirilgan.  Xarajatlar  tarkibida 
u  yoki  bu yo'nalish  xarajatlarining egallagan  ulushi  davlatdagi  mavjud 
siyosiy tuzumga,  iqtisodiy  rivojlanish  darajasiga,  texnik,  tabiiy,  demo- 
grafik  holatiga  ham da uning  chegaradosh  m am lakatlar va um um jahon 
hamjamiyatidagi  hodisalarga  asosan  turlicha  b o ‘lgan  va  b o ‘lib  kel- 
moqda.
Davlatning  shakllangan,  markazlashgan  bu  mablag‘lari  fondlarini 
alohida  hudud,  iqtisodiyotning  alohida  olingan  tarm og‘i  yoki  xo'jalik 
subyektlari  iqtisodiy  manfaatlarini  qondirish  maqsadida sarflamasdan, 
balki  jam iyat  ijtimoiy-iqtisodiy  manfaatlarini  to ‘liq  mos  keladigan 
xarajatlarini  moliyalashtirishga  sarflanadi.  U shbu  y o ‘nalishda  h u - 
dudlarda aholini  ish joylari bilan ta ’minlash,  demografik holatni hisobga 
oigan  hold a  aholini  ijtimoiy  him oya  qilish,  hu dudlarni  iqtisodiy 
rivojlantirish  kabi  um um jam iyat  ehtiyojlar  hisobga  olinadi.  Xarajatlar 
adresli  b o 'lis h in i  am alga  oshirish  m aq sa d id a   m arkazlashgan  pul 
mablagMari  fondlarining  turli  tadbirlarni  moliyalashtirishga  m o ‘ljai- 
langan  fondlarga  ajratish  amaliyoti  mavjud.  0 ‘zbekiston  R espub- 
likasining  2000-yil  14-dekabrda  qabul  qilingan  «Budjet  tizimi  to ‘g‘ri- 
sida»gi  qonuniga  asosan  m am lakatim izda  quyidagi  markazlashgan

---

maqsadli  pul  fondlari  tashkil  etiladi:  Davlat  budjeti,  Respublika  y o i  
ja m g ‘armasi,  davlat  bandlik  ja m g ‘arm asi,  budjetdan  tashqari  pensiya 
ja m g ‘armasi  va  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Davlat  M ulk  qo'm itasining 
maxsus  fondi.
Lekin  shuni  ham   t a ’kidlab  o 't is h   lozim ki,  bu  m aqsadli  m ar- 
kazlashgan  pu!  fondlarini yana bir o ‘ziga xos tom oni shundan  iboratki, 
ulardagi  xarajatlarning  sarflanishi  faq a t  O 'z b e k isto n   Respublikasi 
Vazirlar  Mahkamasining  t o i i q   ixtiyorida  b o iad i.
Ja m iy a td a   m a rk a zla sh g an   pul  f o n d la r id a n   ta s h q a ri  m a r k a z -  
lashmagan  pul  fondlari  tashkil  etiladi.  M arkazlashmagan  pul  fond- 
larinirig  markazlashgan  pul  fondlaridan  asosiy  farqi  shuki,  ular  ishlab 
chiqarish, xizmat  ko‘rsatish,  ish bajarish faolivatini amalga oshirayotgan 
xo‘jalik subyektlarining  ixtiyorida  shakllantiriladi  ham da  faqatgina ana 
shu  xo'jalik   su b y ek tlarin in g   ijtim o iy -iq tis o d iy   x a ra jatlarin i  rno- 
Iiyalashtirishga  yo ‘naltiri!adi.  M arkazlashgan  pul  fondlariga  quyida- 
gilarni  ko'rsatish  mumkin:  ish  haqi  fondi,  amortizatsiya  fondi,  fan  - 
texnikani  rivojlantirish  fondi,  m oddiy  rag'batlantirish  fondi,  zaxira 
fondi  va  boshqalar.
Moliyaning  iqtisodiy  kategoriya  sifatida  boshqa  iqtisodiy  kate- 
goriyalardan ajratib tumvchi  o ‘ziga xos b o ig a n  belgilari  quyidagilardan 
iborat:
—  m oliya-huquqiy  asosga  ega  va  tartibga  solib  turiladigan  pul 
munosabatlari;
—  moliya-pul  munosabatlari  ishtirokchilaridan  biri  turli  huquqiy 
vakolatga  ega  davlat  organi  b o i g a n   munosabatlar;
—  moliya-pul  m ab lag iari  fondlarini  (markazlashgan  va  m arkaz­
lashmagan)  tashkil  etuvchi  pul  munosabatlari;
—  moliya-jamiyatda  yaratilgan  yalpi  ijtimoiy  m ahsulot  va  milliy 
daromadni  taqsimlash  va  qayta  taqsimlash  munosabatlari;
—  moliya-iqtisodiy  jih atd an   d o im o   noekvivalent  xususiyatga  ega 
munosabatlar.
Yuqorida  ta ’kidlab  o ‘tilgan  belgilar  moliyaning  ijtimoiy-iqtisodiy 
m ohiyatini  va  uning  m az m u n in i  o c h ib   berishga  xizm at  qiladigan 
xususiyatlar hisoblanadi.  Ular har bir jam iyatda yaratilgan yalpi  ijtimoiy 
mahsulot va milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida 
u  yoki  bu  ko ‘rinishda  yuzaga  chiqadi  h a m d a   amal  qiladi.
Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy m ohiyatini yanada kengroq ochishda 
uning  bajaradigan  funksiyalarining  tahlili  yordam  beradi.  Biz  quyida 
moliyaning  funksiyalarini  yoritishga  harakat  qilamiz.

---