O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor


Iqtisodiyotda  naqd  pullar  aylanishini  tashkil  qilish  tamoyillari  va



Download 10,01 Mb.
Pdf ko'rish
bet38/222
Sana08.01.2022
Hajmi10,01 Mb.
#335138
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   222
Bog'liq
Pul, kredit va banklar

Iqtisodiyotda  naqd  pullar  aylanishini  tashkil  qilish  tamoyillari  va 
naqd  pullar  oqimlari  harakatining  sxemasi
N aqd pul aylanishini taslikii qilish  aslida m oliya tizimining qurilishi 
bilan  cha m b a rch a s  b o g ‘liq.  M asalan,  h iso b -k ito b   vositalari  u sh b u  
shaklining t o ‘liq faoliyat yuritishi u c h u n  nafaqat bu t o ‘lov vositalaridan 
foydalanishga  tayyor  b o ‘lgan  subyektlar  mavjudligi,  shu  bilan  birga


buni  amalga  oshirishga  im kon  beradigan  muayyan  tuzilm a  ham   zarur 
boMadi.
Xususan,  naqd  pul  m ab lag iari  emissiya  qilinishi  (bosilishi)  kerak. 
O d atd a,  emissiya  jarayonida  har  bir  pul  beigisiga  nafaqat  muayyan 
tashqi  k o ‘rinish,  shu bilan birga soxta belgilar yasalishidan  himoyalash 
u c h u n   o'zining  himoya  vositalari  q o ‘yiladi.  Bunday  himoya vositalari 
ikki  xildagi  ahamiyatga  ega.  Bir tom o n d an,  ular bank uch u n  ortiqcha, 
u nga  m ansub  b o ‘lmagan  pul  belgilarining  paydo  b o ‘lmasligiga  kafolat 
boMadi,  boshqa tom ondan  —  iqtisodiy subyektga haqiqiy pul belgilarini 
soxta  belgilardan  ajratib  faqat  haqiqiy  pul  belgilaridan  foydalanish 
im konini  beradi.
Shun dan  keyin  naqd  pul  aylanishini  tashkil  etish  uchun  emissiya 
tizim in ing  barcha  b o ‘g'inlari:  markaziy  bank  va  hisob-kitob-kassa 
markazlarining  (yoki  naqd  pul  mablagMarini  aylanishga  chiqarishga 
im kon  beradigan  boshqa  tuzilmalarning)  amal  qilishi  zarur.
N a q d   pullar  aylanishining  amal  qilishiga  doir  quyidagicha  asosiy 
tam oyillar  ajratib  koTsatiladi:
1)  moliya  m uassasalari-em itentlarning  mavjudligi;
2) bozor qatnashchilarining  mablagMarni sarflash  yuzasidan  iqtisodiy 
erkinligi;
3)  t a ’sis  etilgan  milliy  pul  birligining  amal  qilishi;
4)  nazorat qiluvchi  organlar oldida tushum lar va  xarajatlar hajmlari 
u c h u n   hisobotchilikni  amalga  oshiristi  mumkinligi;
5)  pul  mablagMariga  egalik  qilishning  legitimligi.
N a q d   pul  mablagMarining  toMaqonli  aylanishi  imkoniyatiga  ega 
b o ‘lish uchun  iqtisodiy tizim  rivojlanishning muayyan  darajasiga erish- 
gan  b o ‘lishi  kerak.  X o 'ja lik d a   naqd  pullar  oqim lari  harakatining 
m uayyan  kanallarini  ajratish  mumkin:
1)  pul mablag‘larining markaziy bankdan mintaqalardagi hisob-kitob- 
kassa markazlariga va u yerdan yana markaziy bankka ko'chirilishi. Bunday 
ko'chirish pul mablag‘larini emissiya qilish, ulami muomaladan olib qo‘yish 
yoki  yaroqsiz  holga  kelgan  kupyuralarni  yangilari  bilan  almashtirish 
jarayonlarini  amalga  oshirish  zarurligi  bilan  bogiiq;
2)  pul  m ablag‘larining  hisob-kitob-kassa  markazlari  kassalaridan 
banklarga yoki  korxonalar kassalariga  ko‘chirilishi.  Bu  ish haqini  naqd 
p u lla r  bilan  berish  yoki  b oshqa  operatsiyalarning  bajarilishi  bilan 
bog'liq.  O datda,  bund ay   ko 'chirishdan  oldin  ushbu  tashkilotlarning 
hisobvaraqlari  b o 'y ich a   pul  mablagMarining  naqd  pulsiz  o ‘tkazilishi 
am alga  oshiriladi;


3)  pul  m ablag‘larining  korx o nalar  kassalari,  b anklar  va  boshqa 
m uassasalardan  iqtisodiyotning b o sh q a  subyektlariga:  uy x o ‘jaliklariga 
ish  haqi,  stipendiyalar,  pensiyalar,  nafaqalar  yoki  korxonalarga  xiz- 
m atlar,  tovarlar  uchun  haq  to 'lash  sifatida  k o ‘chirilishi;
4)  naqd pul  mablag‘larining tovarlar sotib olinganligi yoki  xizmatlar 
k o ‘rsatilganligi,  shuningdek,  m u ayy an   moliyaviy  o p eratsiyalarning 
(birjadagi o ‘yin,  sug‘urtaning xarid  qilinishi,  xususiy pensiya fondlariga 
ajratmalar  va  hokazo)  o'tkazilganligi  m unosabati  bilan  uy   x o ‘jalikla- 
ridan  korxonalar  va  muassasalarga  ko'chirilishi;
5)  naqd  pul  m ablag'larining  resurslarning  qayta  taq sim lanishi, 
ularning oilaning turli a ’zolari  o ‘rtasida yanada samarali foydalanilishi 
u c h u n   bir  x o ‘jalik  ichida  ko ‘chirilishi.
Pul  tizimi  pul  muomalasini  tashkil  etishning  tarixiy jih a td a n   qaror 
topgan  va  q o n u n   bilan  m ustahkam lab  qo'yilgan  shaklidir.  B oshqacha 
aytganda,  bu  pul  muomalasining  an iq   bir  m am lakatda  m uayyan  vaqt 
ichida  q o ‘llaniladigan  qoidalari  va  m e ’yorlari  majmuidir.
Milliy  valuta  tizimi  pul  tizim ining  tarkibiy  qismi  hisoblanadi.  Pul 
mablag'lari  iqtisodiyotda  amal  qiladigan  shaklga  qarab  pul  m ablag‘- 
larining  ikki  tipi:  metall  pullar  m uo m alasi  tizimi  va  pul  belgilari 
muomalasi  tizimi  farqlanadi.
Metall  pullar  muomalasi  tizimlari  pullik  tovar  (oltin  va  kum ush) 
bevosita  m uom alada  b o ‘lgan  sharoitda  amal  qilgan.  B unda  m azk u r 
metall  pullarning  barcha  funksiyalarini  bajargan.  mavjud  kredit  pullar 
esa  metallga  erkin  almashtirilgan.
Metall  pul  belgilarining  m uom alasi  tizim ida  bimetallizm  davri  va 
m onom etallizm   davri  farqlanadi.  B unday  holda  bimetallizm   iqtisodiy 
jarayonlarda  ikkita  asi  metaliarning  bir vaqtda  foydalanishi  bilan  tav- 
siflanadi,  m onom etallizm   esa  u m u n liy   ekvivalent  sifatida  bir  m etallga 
o 'tish ni  anglatadi.
B u n d a   b im e ta lliz m   h o la tid a   q u y id a g ic h a   xillar  a jra tib   k o ‘r- 
satiladi:
1)  parallel  valuta  tizimi  —  oltin  bilan  kum ush  o ‘rtasidagi  o ‘zaro 
nisbat  bozorda  stixiyali  ravishda  belgilanadi;
2)  q o ‘shaloq  valuta  tizimi  —  ikki  metall  o ‘rtasidagi  o 'z a ro   nisbat 
davlat to m onidan ushbu metallarga bo'lgan  talabga,  shuningdek,  ushbu 
davlatdagi  iqtisodiy  va  siyosiy  vaziyatga  qarab  belgilanadi;
3)  nuqsonli  valuta  tizimi  —  m etallar  iqtisodiy  tizim da  m avjud 
boMadiyu, lekin teng huquqlarga ega b o ‘lmaydi.  Odatda,  davlat  kum ush 
valutaning  zarb  qilinishi  va  foydalanishiga  cheklashlar  kiritadi.
4 — O.Yu.  Rashidov  va  bosh.
49


Faqat bir metallning amal  qilish tizimi sifatidagi  m onom etallizm da 
ham  ayrim  o ‘zgarishlar  yuz  berdi:
1)  oltin  tangali  standart  —  t o ‘laqonli  oltin valutaning  amal  qilishi, 
u nda  tovarlarning  qiymati  h a m   ushbu  valuta  bilan  hisoblanadi;
2)  oltin  yombili  standart  —  oltin  m uom alada  boMmaydi,  lekin 
unga  katta  m iqdorlardagi  (yombi  m iqdorida)  alm ashinish  amalga 
oshiriladi;
3)  oltin  valutali  (oltin  devizli)  standart  —  pullarning  almashinishi 
faqat  oltin  yombili  standartli  m am lakatlarning  valutalariga  amalga 
oshiriladi.
H a m m a  ko‘rinishlardagi  oltin standartning bekor qilinganidan  keyin 
kredit  belgilari  m uom alasi  tizim i  o ‘rnatiladi  va  Bretton-Vuds  va 

Download 10,01 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   222




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish