O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

9 .3 .  S u g ‘urtalash  turlari  va  ularni 
takomillashtirish  y o ila r i
Sug‘urta tashkiloti-bu maxsus sug‘urtalash kompaniyasi.  Hozirgi kunda 
0 ‘zbekistonda  sug'urtalash  davlat  va  nodavlat  sug‘urtalash  idoralari 
tomonidan  o'tkaziladi.  Sug‘urta  tashkilotlari  o ‘z  tarkibiga  turli  sug‘urta 
jamiyatlari,  kompaniyalari,  xalqaro  va  mintaqaviy  moliyaviy  guruhlar 
hamkorligidagi  qayta  sug‘urtalovchi  kom paniyalari,  davlat  sug‘urta 
kompaniyalari  mustaqil  faoliyat  yurituvchi  xo‘jalik  subyektlari  b o ‘lib 
hisoblanadi.  Huquqiy tomondan sug‘urta tashkilotlari mamlakatdagi amal 
qilayotgan  qonunlar  doirasida  faoliyat  yuritadi.  Moliyaviy  tizimning 
mustaqil  bo‘lishi  sifatida  mamlakat  iqtisodiyotining  rivojlanishiga  hissa 
qo'shadi.  Sug‘urta  tashkilotlari  mamlakat  hududida  boshqa  tashkilotiar 
bilan  shartnomalar  tuzish,  sug‘urta  fondlarini  shakllantirish,  vaqtincha 
bo'sh  pul  mablag'larini  foyda  keltiradigan  sohalarga  sarmoya  sifatida 
yo'naltirish, chiqargan qimmatli qogozlarni sotish, b o ‘sh pul mablag'larini 
foyda  olish  uchun  kreditga  berish  huquqiga  ega.
Sug‘urtalovchi  —  sifatida  yuridik va jism oniy shaxslar tushuniladi, 
ular  sug‘u rta  tashkiloltlari  bilan  m uay yan  sug ‘u r ta   m u n o sa b a tla ri 
o ‘rnatib  sug‘urta  summasini  t o ‘laydilar.

---

Sug‘urtalash  obyekti  va  predmeti  b o ‘lib  shaxsning  sog‘ligi,  hayoti 
yoki  m ol-m ulki  hisoblanadi.
S u g 'u r ta   b a h o s in i n g   u s h b u   ib o ra   m o l- m u l k n i   s u g ‘u r ta l a s h  
jarayonida  qo'llanidadi.  Bu  jarayonda  sug'urta  summasini  belgilash 
u c h u n   a w a l o   su g 'u rta   obyektini  bahosini  t o ‘g ‘ri  a n iqlash   kerak. 
Sug‘urta  summasi  deb  shunday  m ablag‘larning  tushishi  kerakki,  bu 
summaga  m o l-m ulk ,  shaxsning  hayoti  yoki  sog'ligi  sug'urtalanadi. 
Sug'urta  ta ’rifi  deb  sug'urta  summasining  birlik  qismini  tushunish 
lozim.  Sug‘urta  t a ’rifi  asosida  sug'urta  fondi  shakllanadi.  0 ‘zbekiston 
Respublikasi  «Sug‘urta to ‘g‘risidagi « qonunining  10 moddasi  2-bandiga 
ko ‘ra  «Sug'urta  t a ’riflari  sug‘urtaga  doir  t o ‘lov  m iqdorlari  bo 'lib, 
ular sug'urta  tashkiloti  sug'urta  pulini to'lash  (sug‘urta  tovoni),  zaxira 
fondi  va  boshqa  fondlar  hosil  qilish  uchun  moliyaviy  m ablag'  bilan 
t a ’minlaydigan  m iqdorda  belgilanadi.  Majburiy  sug'urta  turlariga  doir 
sug‘urta  t a ’riflari  q o n u n   hujjatlarida  belgilab  q o ‘yiladi.  Ixtiyoriy 
su g 'u rta   tu rlarig a  doir  s u g 'u rta   t a ’rifming  m iqdori  to m o n la r n in g  
kelishuviga  muvofiq  belgilanadi.
Fuqarolarni  ixtiyoriy va  majburiy sug'urtalash,  sug'urta shartno m a 
munosabatlari  eng  keng tarqalgan  ijtimoiy soha bo'lib,  uning vositasida 
moddiy va boshqa manfaatlarni  kutilmagan hodisalardan muhofazalash 
ana  shunday  noxush  hollar  yuz  bergan  taqdirda  esa  u n in g   salbiy 
oqibatlari  t a ’sirini  bartaraf etish yoki loaqal kamaytirishni  t a ’minlaydi.
Shaxsiy sug'urta ommaviy bo'lib hisoblanadi.  Qonunda ko'rsatilgan 
shaxslardan  sug'urta  qiluvchilar  sifatida  boshqa  shaxslarning  hayoti, 
sog'ligi  yoki  m ol-mulkini,  yoxud  o'zining  boshqa  shaxslar  oldidagi 
fuqarolik  javobgarligiga  o 'z   hisobidan,  yoxud  m anfaatdor  shaxslar 
hisobidan  sug'urta  qilish  majburiyati  qonun  bilan  yuklangan  hollarda 
sug'urta  shartnom alar  tuzish  yo'li  bilan  amalga  oshiriladi.  Majburiy 
sug'urtada sug'urta qildiruvchi  sug'urtalovchi  bilan sug'urtaning ushbu 
turini  tartibga soladigan  q onun hujjatlarida nazarda tutilgan shartlarda 
shartnom a tuzish  shart.  Q o nunda fuqarolarning hayoti va  m ol-mulkini 
davlat  budjeti  mablag'lari  hisobidan  majburiy  sug'urta  qilish  hollari 
nazarda  tutilishi  mumkin.  Mulkiy sug'urta  shartnomasiga  muvofiq  bir 
taraf  (sug'urtalovchi)  sh artnom ada  nazarda  tutilgan  voqea,  sug'urta 
hodisasi  sodir  bo'lganda  boshqa  tarafga  (sug'urta  qildiruvchiga)  yoki 
shartnom a  qaysi  shaxsning  foydasiga  tuzilgan  bo'lsa,  o 'sh a   shaxsga 
bu  hodisa  oqibatida  sug'urtalangan  mulkka  yetkazilgan  zararni  yoxud 
sug'urtalovchining  boshqa  mulkiy  manfaatlari  bilan  bog'liq  zararni 
shartnom ada belgilangan sum m a doirasida to'lash  majburiyatini oladi.

---

Sug‘urta shartnomasi  kelgusida yuz  berishi  ehtimoJi bo'lgan  risk tufayli 
vujudga  keladigan  zararli  oqibat  o ‘rnini  sug‘urtalovchi  to m o n id a n  
sug‘urtalovchiga  oldindan  to'lanadigan  m u n ta z am   to ‘lab  boriladigan 
haq  evaziga  t o ‘liq  yoki  qisman  qoplashning  huquqiy  vositasi  sifatida 
sug‘urta  tashkilotlari  to m o n id an   amalga  oshiriladigan  tadbirkorlik 
faoliyati  sifatida  m uayyan  xususiyatlarga  k o ‘ra  tasniflanish  m um kin. 
Sug‘urtalash  obyektlariga  ko‘ra  mulkiy  va  shaxsiy  sug'urta  farqlanish 
lozim.
Mulkiy sug‘urta  o ‘z  navbatida  ko‘char va k o ‘chm as mulklar sug'ur- 
tasiga,  shaxsiy  s u g ‘urta  esa  sog‘liqni  yoki  hayotni  sug‘u rtalashg a 
b o ‘linishi  m u m k in .  O 'z   n a vbatida  m u lk iy   s u g 'u r t a n in g   k o ‘plab 
ko ‘rinishlari uy-joylarni,  transport vositalarini,  u y -ro ‘zgor anjomlarini, 
k orxonalarni  va  h ok azo.  Shaxsiy  s u g 'u rta n in g   xim a-xil  shakllari 
bolalarni  sug‘urtalash,  baxtsiz  hodisalardan  sug‘urtalash  va  boshqalar 
uchraydi.
S u g ‘u r ta   m u n o s a b a t i   su b y e k tla rig a   k o 'r a   j i s m o n i y   s h a x s la r  
sug'urtalanuvchi  b o 'lib   qatnashadigan  va  yuridik  shaxslar  su g 'u r- 
talanuvchi  bo ‘lib  qatnashadigan  sug'urta  shartnom alari  o ‘zaro  farq- 
lanadi.
Sug‘urtalovchi  shaxslarga  ko‘ra  sug‘u rta   sh a rtn o m a la ri  davlat 
sug'urta tashkilotlari  tom onidan amalga oshiriladigan  sug‘urta  sh a rtn o ­
malari  ham da nodavlat mulkchiligi  asosida faoliyat yurituvchi  mustaqil 
sug'urta  tashkilotlari  tomoniga,  shu jum ladan  0 ‘zbekistonda  sug'urta 
faoliyati  bilan  shug'ullanishga  litsenziya  oigan  c h e t  ellik  su g 'u rta  
tashkilotlari  ishtirokidagi  sug'urta shartnomalari  mavjud bo ‘ladi. Yuqo- 
ridagilardan  tashqari  iqtisodiy  tarmoqlariga  k o ‘ra  yoki  tadbirkorlik 
faoiiyatining  ayrim y o ‘nalishlariga  muvofiq  tarzda tuziladigan  sug‘urta 
shartnomalari  ham   ko'pgina  o ‘ziga  xos  jihatlarga  ega  bo'ladi  va  bu 
jihatlar  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Hukum ati  qarorlarida,  ushbu  soha- 
dalarda sug'urta shartnomasini tuzishga oid  maxsus qoidalarda belgilab 
qo'yiladi.  U shbu nuqtayi  nazardan  sug'urta shartnom alarining quyidagi 
turlarini  qayd  etish  mumkin:
1.  Qishloq  xo'jaligi  faoliyatini  sug‘urtalash.
2.  Qurilish  tashkilotchiligini  sug'urtalash.
3.  E ksport-im port  faoliyatini  sug'urtalash.
4.  Tadbirkorlik  faoliyatini  sug‘urtalash.
5.  Transport  vositalarini  sug'urtalash.
6.  Tibbiy  sug'urta.
7.  Davlat  ijtimoiy  sug‘urtasi.

---

8.  Shartnom alarning  bajarilishini  sug'urtalash.
9.  Kredit jarayonini  sug'urtalash.
10.  U y -ro ‘zgor  buyumlarni  sug‘urtalash  va  hokazo.