O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

9 .2.  Majburiy  va  ixtiyoriy  sug'urtani  tashkil 
qilish  tamoyillari
O 'zbekiston  iqtisodiyotida  qishloq  xo'jaligi  katta  rol  o ‘ynavdi. 
Shu  sababli  u shbu  soha da   majburiy  va  ixtiyoriy  qishloq  xo'jaligi 
sug'urtalari  amalga  oshiriladi.  Quyidagi  majburiy  sug‘urtalar  amalga 
oshirilishi  kerak:
—  tijorat banklari tom onidan berilgan  kreditlar qaytarilishi  yuzasi- 
dan  javobgarlikni  sug'urtalash;
—  qishloq  xo'jalik  mahsulotlari  yetishtirish  uch un   va  fyuchers 
shartnomalari bo'yicha berilgan avanslar qaytarilishini ta ’minlash javob- 
garligini  sug'urtalash;
—  qishloq  joylarida  yashovchi  fuqarolarga  tegishli  b o ‘lgan  m ol- 
mulklarni  sug‘urtalash;
—  qishloq  joylarida  garovga  q o ‘yilgan  mulklarni  sug'urtalash;
—  qishloq  joylaridagi  transport  egalari  fuqaroligiga  javobgarligini 
sug‘urtalash.
Yuqorida  keltirilgan  majburiy  sug‘urtalashdan  tashqari  ixtiyoriy 
sug‘urtalash  ham  amalga oshiradi.  Xususan quyidagi  obyektlar ixtiyoriy 
ravishda  sug'urtalanishi  mumkin:
—  qishloq  xo'jaligi  ekinlari  hosilini  sug‘urtalash;
—  ekinlarni  qazib  qayta  ekish,  q o ‘shimcha  ekishni  sug'urtalash;
—  qishloq  xo ‘jaligi  korxonalarining  chorva  mollarini  sug'urtalash;
—  qishloq  xo'jaligi  korxonalari  asosiy  vositalarini  sug'urtalash;
—  tabiiy  pichanzorlar,  o'tloqlar,  tutzorlarni  sug'urtalash;
—  pillani  sug'urtalash;
—  bog'  va  uzum zorlar  hosilini  do'ldan  sug'urtalash;
—  qishloq  xo'jaligi  korxonalari,  fermer,  dehqon  xo'jaliklari  mol- 
mulkini  sug'urtalash;
—  fuqarolar  tom orqasi  va  ekinzorlarini  sug'urtalash  va  hokazo.
Majburiy  sug'urtalashning   yana  bir  turi  bo'lib  tijorat  banklari
to m o n idan  qishloq xo'jaligi ishlab chiqaruvchilari  uchun ajratiladigan, 
qishloq  xo'jaligi  ishlab  chiqarishni  rivojlantirish,  qishloq  xo'jaligi 
sohasidagi  loyihalarni  amalga  oshirishga  qaratilgan  kreditlarni  sug'ur­
talash  hisoblanadi.  Sug'urta  obyektlari  bo'lib  qishloq  xo'jaligi  korxo- 
nasi tom o n id an  olingan kredit mablag'larini tijorat bankiga o 'z  vaqtida 
qaytarilmasliligi  u c h u n   yuz  beradigan  javobgarlik  sanaladi.  Sug'urta 
hodisasi bo'lib tijorat bankidan olingan kreditning garov bilan  t a ’m in - 
lanmagan  qismini  o 'z   vaqtida  qaytarilmasligi  hisoblanadi.  Sug'urta

---

summasi  sug‘urtalovchi  javobgarligining  shartnomada  k o ‘zda  tutilgan 
darajasiga  k o ‘ra  belgilanadi.  K redit  o ‘z  vaqtida  t o ‘Ia  yoki  qisman 
qaytarilmaganda  sug‘urtalovchi  yoki  uning  vakili  qaytarilish  muddati 
yetib  kelgan  kundan  boshlab  u c h   kun  ichida  sug'urta  hodisasi  yuz 
berganligini tasdiqlovchi  hujyatlarni taqdim etadi.  Ushbu hujjatlar asosida 
sug‘urta dalolatnomasi tuziladi.  Banklar riski va tavakkalchilikning oldini 
olish, uni boshqarish maqsadlari u c h u n  katta mablag‘lar sarflaydi.  Bunday 
tadbirlar  banklarning  bevosita  o ‘zlari  tom onidan  yoki  riskni  maxsus 
sug‘urta kompaniyalarida sug‘urta y o ‘li bilan amalga oshirilishi  mumkin. 
0 ‘zbekistondagi  sug‘urta  kom paniyalari  to m o n id a n   b a n k   faoliyati 
sohasidagi g ‘ayri qonuniy harakatlardan sug‘urtalashning asosiy qoidalari 
endi  ishlab  chiqarilmoqda.
Shuning  uchun  ham  rivojlangan  m am lakatlar tajribasini  o'rganish 
diqqatga  sazovordir.  Jum ladan  Buyuk  Britaniyaning  Lloyd  sug‘urta 
asso tsiatsiyasi  t o m o n id a n   ish la b   c h iq ilg a n   b a n k la r n i   k o m p le k s  
sug‘urtalash  V W   va  kom pyuter  sohasidagi  risklar  tufayli  yetkazilgan 
zararning  qoplanishi  ko‘zda  tutilgan:
1)  bank  xodimlari  tom o n id an   qaysi  m aqsadida  sodir  etilgan  g‘ayri 
qonuniy  harakatlari  tufayli  sug ‘urtalan uv chiga  yetkazilgan  zararni 
qoplab  berilishi:
2)  Qalbaki  to'lov  hujjat,  soxta  imzolar,  soxta  cheklar  va  boshqa 
soxta hujjatlar qabul  qilinishi tufayli  taqdim   etilishi o qibatida sug'urta- 
lanuvchiga  yetgan  zararni  sug'urtalash  va  h.k.
3)  Plastik  kartochkalardan  foydalanish  bilan  bog‘liq  riskdan sug‘ur- 
talash.  Bizning  m am la k a tim iz d a   bu  s o h a d a   a m a ld a   s u g 'u rta la s h  
kompaniyalari tomonidan taklif etilayotgan sug‘urta xizmati turi plastik 
kartochkalar y o ‘qotib qo'yilishini  sug‘urtalashdan  iborat.  0 ‘zbekistonda 
amalga oshirilayotgan  iqtisodiy islohotlar tufayli  m am lakatim izda tad- 
birkorlik  sohasi  rivojlanmoqda.  Lekin  bu  soha  k atta  risklar  bilan 
bog‘liqdir.  Shuning uchun  ham tadbirkorlik  riskini sug‘urtalash ishlarini 
olib borish  kerak.  Tadbirkorlik sohasidagi  moliyaviy riskni  sug‘urtalash 
yuzasidan  shartnom a tuzish  paytida  sug'urtalovchi  sug'u rtalanuvchiga 
quyidagi  voqealar  bilan  bog‘liq  zararlarni  t o ‘liq  yoki  qism an  qoplash- 
likni  o 'z   zimmasiga  oladi;
A)  ko'zda tutilgan  hodisalar tufayli  ishlab chiqarishni t o ‘xtab qolishi 
yoki  qisqarishi;
B)  bankrotlik  yuz  berishi;
D ) 
b itim   b o ‘y ich a   k r e d i t o r   s a n a l u v c h i   h a m k o r   t o m o n i d a n  
shartnom a  majburiyatlarini  bajarilmasligi  va  h.k.

---

E) 
Yana  bir  sug'urtalashni  turi  b o iib   javobgarlikni  sug'urtalash 
hisoblanadi.  Bunday  sug'urtalash  sug‘urta  faoliyatining  alohida  sohasi 
b o ‘lib,  m am lakatim iz  sug‘u rta   bozorida  yangi  sug‘urta  xizmatidir. 
Sug‘u rtan in g  ushbu  turi  obyekti  b o ‘lib  sug‘urtalovchining  shartno- 
masiz yoki  shartnoma asosida majburiyatlari bo‘yicha uchinchi shaxslar 
mulkiga yoki  shaxsga yetkazilgan  zarar uchun javobgarligi  hisoblanadi. 
0 ‘zbekiston  Respublikasi  fuqarolik kodeksining 9 18-moddasida javob­
garlikni  s u g ‘u rta   qilishning  asosiy  qoidalari  belgilangan.  U shbu 
kodeksning  ko'rsatilgan  m oddasida  aytilishicha:
«Boshqa  shaxslarning  hayoti,  sog'ligi,  yoki  m ol-m ulkiga  zarar 
y e tkazilish i  o qib atid a   yuzaga  keladigan  m ajbu riyatlar  yuzasidan 
javobgarlik  xavfini  sug‘urta  qilish  shartnomasi  b o ‘yicha  sug‘urta  qil- 
diruvchining  o ‘zining  yoki  bunday  javobgarlik  yuklanishi  mumkin 
bo ‘lgan  boshqa  shaxsning  javobgarlik  xavfi  sug‘urtalanishi  mumkin. 
Z a r a r   yetkazganlik  u c h u n   javobgarlik  xavfi  sug‘urtalangan   shaxs 
sug‘u rta   sharnom asida  ko‘rsatilishi  lozim.  Agar bu  shaxs  shartnomada 
ko'rsatilm agan  b o ‘lsa,  sug‘urta  qildiruvchining  o ‘zining  javobgarlik 
xavfi  sug‘urtalangan  hisoblanadi.
0 ‘z b e k is to n   R espublikasi  F uq a ro lik   K o d e k sin in g   919—920- 
m oddalarida  shuningdek,  javobgarlikni  sug‘urtalash  ko'rinishlaridan 
bo'lib sanaluvchi shartnom a b o ‘yicha javobgarlikni  hamda tadbirkorlik 
xavfini  s u g ‘urtalash  haqidagi  qoidalar  k o ‘zda  tutilgan.  Bulardan 
tashqari sug'urta bozorida fuqarolik javobgarligini,  kasbiy javobgarlikni, 
m ajburiyatlar  bajarilmaganligi  tufayli  yuz  bergan  javobgarlikni  va 
boshqa  turdagi  javobgarliklarni  sug‘urtalash  hoilari  ham   uchraydi. 
Javobgarlikni  sug'urtalash  ixtiyoriy  shartnoma  tuzish  yoki  majburiy 
sug‘urtalash  y o ‘li  bilan  amalga  oshirilishi  mumkin.  Bunday  sug'urta 
shartnornasining o ‘ziga xos xususiyati,  bunday shartnoma zarar ko‘rishi 
m um kin  bo'lgan  uchinchi  shaxs  foydasiga  tuziladi  va  zarar  sug‘urta 
h o disa si  yuz  b e rg a n d a   ta la b la r   bevosita  m an fa a t  oluvchi  shaxs 
t o m o n id a n   ham   sug‘urtalovchiga  ham   bildirilishi  mumkin.  Tibbiy 
sug‘u rta d a   sug‘urta  hodisasi  yuz berganda sug'urta  badallari  hisobidan 
j a m g ‘arilgan  m ablag'lar  va  oldini  olish  tadbirlarni  moliyalashtirish 
m ablag‘lari  hisobidan tibbiy yordam  olishlikning kafolatlashdan iborat. 
Tibbiy  sug‘urta  obyekti  bo'lib,  sug'urta  hodisasi  yuz  berganda  tibbiy 
yordam   k o ‘rsatish  bilan  b og‘liq  xarajatlar  tarzidagi  sug‘urta  tavakkal- 
chiligi  hisoblanadi.  Sug‘urta  hodisasi bo'lib shartnoma olganda bo'lgan 
davr  davom ida  su g 'urtalangan  shaxsni  o'tk ir  surunkali  kasalliklar, 
jaro h atlan ish,  zaharlanish,  boshqa  turdagi  baxtsiz  hodisalar  tufayli

---

m aslahat-profilaktik,  davolash  va  boshqa  turdagi  yord am lar  olish 
m aqsadida  tibbiyot  muassasasiga  murojaat  qiiishi  sabablanadi.  Davlat 
ijtim oiy  sug‘u rtalash   m e h n a t   m u n o sa b a tla ri  b o ‘lib  fu q a ro larn in g  
jism oniy va aqliy qobiliyatlarini  ro'yobga chiqarilishi jarayonida xodim  
ham d a  ish  beruvchi  o ‘rtasidagi  m ehnat  t o ‘g ‘risidagi  qo n u n lar  bilan 
tartibga  solinadigan  ijtimoiy  m unosabatlar  hisoblanadi.  Ishiab  chiqa- 
rishda  yuz  bergan  baxtsiz  hodisalar  yoki  kasb  kasalligiga  chalinish 
oqibatida  yiiz  bergan  m oddiy  zarar  deganda  sog'liqqa  zarar  yetgan 
holda  xodim  yo‘qotgan  ish  haqi,  uning  m uayyan  qismini  qoplash, 
q o 'sh im c h a  harajatlarni qoplash,  bir yo'la qoplanadigan nafaqa berish, 
m a ’naviy zararni  qoplash  kabilardan  iborat b o ‘ladi.  X odim  vafot  etgan 
taqdirda  esa,  ushbu  xarajatlar  uning  m ehnatga  yaroqsiz  qaram og'ida 
bo'lib  kelgan  oila  a ’zolariga  to'lanadi  (xotini  yoki  bolalariga).  Sug‘ur- 
talovchi tom onidan to ‘lanishi  lozim b o ‘lgan sug‘urta m ukofoti  (badali) 
yillik  ish  haqi  fondiga  nisbatan  foizlarda,  sug‘urtalovchi  to m o n id an  
belgilangan  t a ’riflarga  muvofiq  belgilanadi.  Xulosa  qiiib  aytish  m u m - 
kinki,  sug'urtalash jarayoni  m uhim   va  uni  t o ‘g ‘ri  tashkil  etish  esa  o ‘z 
navbatida  m amlakatda  ishiab  chiqarishni  uzluksizligini  t a ’minlaydi.