O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi t. U. Umarov

2.
 
KESKICHLAR.  
 
2.1. Keskichlarning qo‘llanilishi, tiplari, loyihalash va tayyorlashning alohida 
xususiyatlari. 
2.1.1. Keskichning kesuvchi qisminng geometrik parametrlari. 
 
Tokarlik  keskichlari  kesuvchi  asboblar  ichida  oddiyroq  bo‘lib,  uning 
misolida  murakkabroq  bo‘lgan  kesuvchi  asboblar  geometriyasi  o‘rganiladi. 
Keskichning  kesuvchi  xususiyatlaridan  to‘liq  foydalanish  uchun,  uning  kesuvchi 
qismini  mukammal  shaklga  keltirish  kerak.  Keskichning  kesuvchi  qismining 
asosiy elementlarini ko‘rib chiqamiz: keskichning ishchi qismida oldingi-1, asosiy-
2  va  yordamchi-3,  ketingi  yuzalar,  asosiy-4  va  yordamchi-5,  kesuvchi  qirralar  va 
cho‘qqi-6 joylashgan bo‘ladi. 
 
2.1-rasm.  Keskichning ishchi qismi yuzalari 
 
Keskichning ishchi yuzasi va kesuvchi qirralarining fazoviy joylashishini 
aniqlovchi burchaklar, uning geometrik parametrlari yoki geometriyasi deb 
yuritiladi. 
Passiv  holatda  (statik  burchaklar,  charxlash  burchaklari)  va  aktiv  holatda 
(kinematik  burchaklar,  ishchi  burchaklar)  keskichni  geometrik  parametrlari 
haqidagi  tushunchalar  mavjuddir.  Bunday  tushunchalarni  kiritishda  ko‘pchilik 
ishlov  berish  turlari  statik  va
 
kinematik  burchaklar  kattaligi  buyicha  farqlanishi   
mumkin. 

---

79 
 
Keskichning  statik  burchaklaridan  uni  tayyorlashda  va  charxlashda 
foydalaniladi. Kinematik burchaklar kesish jarayonida namoyon bo‘ladi. 
Keskichning burchaklarini aniqlash uchun ikkita koordinata  (I va II) ikkita 
kesuvchi ( III va IV) tekisliklardan  foydalaniladi (2.2-rasm). Koordinata tekisligi 
(I) bo‘ylama (S
buy
) va ko‘ndalang (S
kup
)  surishlarga parallel kilib o‘tkaziladi. Bu 
tekislikni  asosiy  tekislik  deb  yuritiladi.  Koordnata  tekisligi  (II)  asosiy  kesuvchi 
qirradan o‘tib, asosiy tekislikka perpendikulyar bo‘ladi. 
Kesish  yuzasi  vintli  yuzani  tashkil  etadi.  Bu  o‘z  o‘rnida  asosiy  kesuvchi 
qirraga  urinib  o‘tadi  va  asosiy  tekislikka  perpendikulyar  bo‘lishi  mumkin. 
Kesuvchi qirraning barcha nuqtalarida kesish tekisligi o‘zining holatiga ega boladi. 
Bu holat  kesuvchi qirralarning o‘zaro  joylashishi va homakining  aylanish o‘qi va 
shu  bilan  bir  qatorda  homakining  aylanish  tezligi  va  keskichning  surishni  o‘zaro 
munosabatidan iborat bo‘ladi. 
 
 
2.2-rasm.  Keskichning koordinata tekisliklari va burchaklari. 
 
Asosiy  III  va  yordamchi    IV  kesuvchi  tekisliklar,  asosiy  va  yordamchi 
kesuvchi qirralar proeksiyalariga perpendikulyar ravishda o‘tkaziladi.  
Asosiy  tekislikda  plandagi  burchaklar  o‘lchanadi;
  φ
 
-
asosiy, 
φ
1
-yordamchi,
 
ε
- 
cho‘qqidagi burchak. Plandagi asosiy va yordamchi burchaklar, asosiy tekislikdagi 
kesuvchi  qirralar  proeksiyalari  va  surish  yo‘nalishi  orasida  o‘lchanadi. 

---

80 
 
Cho‘qqisidagi  burchak  esa  asosiy  tekislikdagi  kesuvchi  qirralar  proeksiyalari 
orasida o‘lchanadi.  
Koordinata tekisligida  (II)  asosiy  kesuvchi  qirraning qiyalik burchagi 
λ
 -
 
o‘lchanadi,  bu  kesuvchi  qirra  va  keskichning  cho‘qqisidan  o‘tgan  asosiy 
tekislikka  parallel  tekislik  orasidagi  burchakdir  (2.2-rasm).  Burchak  musbat, 
manfiy  va  nolga  teng  bo‘lishi  mumkin  (2.3-rasm).  Asosiy  kesuvchi  tekislikda 
oldingi  burchak  o‘lchanadi  (2.3-rasm).  Bu  keskichni  oldingi  yuzasi  va 
keskichning cho‘qqisi asosiy tekislikka parallel tekislik. Bosh keyingi burchak 
α 
-  asosiy  keyingi  yuza  va  II  koordinata  tekisligi  orasidagi  burchak.  O‘tkirlik 
burchagi 
β
-oldingi  va  keyingi  yuzalar  orasidagi  burchak,  kesish  burchagi 
δ
-
oldingi yuza va II koordinata tekisligi orasidagi burchak.