I iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish uslubi

elivator 
qurilishi investitsiyalar shakli hisoblanadi. 
YAIM  tarkibiga  zahiralarining  ko'payishi,  ya'ni  ishdan  chiqarilgan,  lekin  mazkur  yilda 
sotilmagan  barcha  mahsulotlar  kiritiladi.  Boshqacha  aytganda  YAIM  o'z  ichiga  yil  davomidag» 
zahiralar va ehtiyotlar barcha o'sishining  bozor qiymatida oladi. Zahiralarning bu o'sishi YAIMga 
joriy ishlab chiqarish hajmi ko'rsaxkichi sifatida qo'shiladi. 
Zahiralar  kamayganda,  u  YAIM  hajmidan  chiqarilishi  zarur  Zahiralarning  kamayiish  yil 

---

davomida  milliy  iqtisodiyotda  ishlab  chiqarilgandan  ko'proq  mahsulot  sotilganligani  bildiradi. 
Boshqacha  aytganda  jamiyat  mazkur  yilda  ishlab  chiqarilgan  barcha  mahsulotni  va  bunga 
qo'shimcha oldinga yillardan qolgan zahiralarning bir qismini iste'mol qilgan bo'ladi. 
Milliy  hisoblar  tizimida  YAIMni  hisoblashda  yalpi,  xususiy  va  ichki  investitsiyalar 
tushunchasidan  foydalaniladi.  Xususiy  va  ichki  investitsiyalar  mos  ravishdaxususiy  vamilliy 
kompaniyalar  amalga  oshiradigan  investitsioi  sarflarni  bildiradi.  Yalpi  investatsiyalar  o'z  ichiga 
joriy yilda shilab chiqarish jarayonida iste'mol qilingan mashina, uskuna va qurilmalarning o'rnini 
qoplash  uchun  mo'ljallangan  barcha  investitsion  tovarlar  ishlab  chiqarishni,  hamda  iqtisodiyotda 
kapital  qo'yilmalar  hajmiga  har  qanday  sof  qo'shimchalarni  oladi.  Yalpi  investitsiyalar 
mohiyatigako'raiste'mol  qilingan  asosiy  kapitalni  qoplash  summasini  va  investitsiyalarning  o'sgan 
qismidan  iborat  bo'ladi.  Boshqa  tomondan  sof  xususiy  ichki  investitsiyalar  tushunchasi  joriy  yil 
davomida  qo'shilgan  investitsiort  tovarlar  summasini  xarakgerlash  uchun  ishlatiladi.  Ularning 
farqini  oddiy  misodda  ancha  aniq  tushuptirish  mumkin.  Faraz  qilaylik,  Respublikamiz 
iqtisodiyotida  1995  yil  500  mlrd.  so'mlik,  investitsion  tovarlar  (ishlab  chiqarish  vositalari)  ishlab 
chiqarilgan bo'lsin. Ammo YAIMni ishlab chiqarish jarayonida shu yili 400 mlrd. so'mlik mashina, 
uskuna va boshqa investitsion tovarlar iste'mol qilingan. Natijada bizning iqtisodiyotga 1998 yil 100 
mlrd. so'mlik jamgarilgan kapital qiymati qo'shiladi. Shu yili yalpi invssshsiyalar 500 mlrd. so'mni 
sof investitsiyalar faqat 100 mlrd, so'mni tashkil qiladi. Ikki qo'rsatkich o'rtasidash farq, 1998 yilgi 
YAIM  hajmini  shdlab  chiqarish  jarayonida  qo'llanshshsh  va  iste'mol  qilingan  kapital  qiymatini 
ifodalaydi. 
Yalpi investitsiyalar va amortizatsiya (shu yili ishlab chiqarish jarayonida iste'mol qilingan 
asosiy  kapigal  hajmi)  o'rtasidagi  nisbat,  iqtisodiyot,  yuksalish,  turgunlik  yoki  tanazzul  holatida 
joylashganligini xarakterlab beruvchi ko'rsatkich (indikator) hisoblanadi. 
Yalpi  investitsiyalar  amortizatsiyadan  ortiq  bo'lsa,  iqtisodiyot  yuksalish  bosqichida 
joylashadi,  uning  ishlab  chiqarish  quvvatlari  o'sadi.  Masalan,  bizning  yuqoridagi  misolda 
ta'kidlanganidek, 1995 yil yalpi investitsiyalar 500 mlrd. so'mni, ishlab chiqarishda iste'mol qilingan 
investitsiya  tovarlar  hajmi  400  mlrd.  so'mni  tashkil  qilgan.  Bu  iqtisodiyotda  shu  yil  oxirida  100 
mlrd.  so'mlik  investitsion  (tovarlar  ko'p  bo'lganini  bildiradiki,  investitsion  tovarlar  taklifining 
ko'payishi, iqtisodiyotning ishlab chiqarish quvvatlarini kuchaytirishida asosiy vosita hisoblanadi. 
Turg'un iqtisodiyot yalpi investitsiyalar va amortizatsiya teng (bo'lgan vaziyatni aks ettiradi. 
Bu  iqtisodiyotda  mazkur  yilda  YAIMni  ishlab  chiqarish  jarayonida  iste'mol  qilingan  (vositalarni 
qoplash  uchui  zarur  bo'lgan  miqdorda  asosiy  kapital  ishlab  chiqarinshi  bildiradi.  Boshqacha 
aytganda, sof invistitsiyalar taxminan nolga teng bo'ladi, ishlab chiqarish quvvatlari kengaymaydi. 
Yalpi  investitsiyalar  amortizatsiyaga  qaraganda  kam  bo'lsa,  uni  iqtisodiyotda  ishlab 
chiqarilganna  qaraganda kapital ko'proq iste'mol qilinsa, noqulay vaziyat vujudga keladi. Bunday 
sharoitda  iqtisodiyotda  investitsiyalarning  qisqariish  ro'y  beradi.  Bu  yil  oxirida  kapital  hajmi  yil 
boshida mavjud bo'lgandan kam bo'lib qolishga olib keladi. Masalan, "Buyuk turg'unlik" davrida, 
aniqrog'i  1933  yil  AQShda  yaashgan  investitsilar  hammasi  bo'lib  1,6  mlrd.  dol.  ni,  yil  davomida 
iste'mol  qilingan  kapital  -  7,6  mlrd.  dol.  ni  tashkil  qilgan.  Shunday  qilib,  investitsiyalarni  sof 
qisqarishi 6 mlrd. dol. ga teng bo'lgan.