I iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish uslubi

 
1-§. Yaratilgan mahsulot va daromadlarniig  
taqsimlanish tamoyillari 
 
Ish  haqining  mazmunini  to'g'ri  tushunib  olish  uchun  eng  avvalo  yaratilgan  milliy 
mahsulotning  taqsimlanish  prinsiplari  to'g'risida  tasavvurga  ega  bo'lish  lozim.  Mamlakatda  ishlab 
chiqarilgan  mahsulotning  (tovar  va  xizmatlarning)  taqsimlash  prinsiplari  bo'yicha  turlicha 
nazariyalar  mavjud.  Bozor  iqtisodiyotiga  doir  adabiyotlarning  ko'pchiligida  «uch  omil»  deb 
atalmish nazariya keng tarqalgan. 
Bu  nazariyaning  asoschililaridan  biri  fransuz  olimi  J.  B.  Sey  «ishlab  chiqarishning  uch 
omili»  degan  g'oyani  ilgari  surib,  unda  tovarlarni  ishlab  chiqarishda  mehnat,  yer  va  kapital  bab 
barobar qatnashadi, ular hamma daromadlar manbaidir va binobarin daromadlar ham shu omshshar 
o'rtasida taqsimlanadi deb ko'rsatadi. 
Uning  bu  g'oyasi  amerikalik  iqtisodchi  olim  J.  B.  Klark-ning  qo'shilgan  omil  (keyingi 
qo'shilgan  kapital  yoki  ishchi)  unumdorligi  degan  g'oyasiga  asos  bo'lib  xizmat  qiladi.  J.  B.  Klark 
o'zining  «Boyliklarning  taqsimlanishi»  nomli  asarida  yaratilgan  boylik  uchchala  omil  o'rtasida 
ularning  har  biri  yaratgan  mahsulot  miqdoriga  (ya'ni  unumdorligiga)  qarab  taqsimlanadi  deb 
ko'rsatdi. 
Sey va Klarklarning g'oyasidagi ijobiy tomoni quyidagylardan iborat: 
a)  kapital,  yer  va  ishchi  kuchi  (jonli  mehnat)ning  har  uchchalasi  tovar  yoki  xizmatning 
nafliligini yaratishda qatnashishi ko'rsatiladi; 
b) yaratilgan naflilik miqdori bilan bu uchchala omshshing miqdori va unumdorligi o'rtasida 
boshiktshk  mavjudliga,  agar  bu  uchchala  omil  bir-birita  mos  ravishda  miqdor  va  sifat  jixatidan 
oshsa, tovarlar va xizmatlar hajmi ham ko'payshpi asoslanadi. 
Ammo  bu  g'oyalarning  kamchiligi  ham  mavjud  bo'lib,  ular  dozirgi  bozor  iqtisodiyoti 
sharoitiga to'gri kelmaydi. 
1. Sey va Klark tovar va xizmatlarda gavdalangan mehnatning ikki yoqdama xarakterini va 
undan kelib chiquvchi tovarning ikki xil xususiyatini tushunmaganliklari tufayli kapital va yer tovar 
nafliligini  yaratishda  qatnashsada  qiymat  yaratmasliklarini  ular  faqat  eskirishiga  teng,  ya'ni 
zdortizatsiya  ajratmalariga  teng  qiymatni  yangi  tovarga  donli  mehnat  ta'sirida  o'tkazishini,  yangi 
qiymat esa faqat jonli mehnat tomonidan yaratilishini ko'rsatib berolmagan. 
2.  Klark  tomonidan  yaratilgan  qo'shilgan  mehnat  unumdorligining  kamayib  borish  qonuni 
turli  omillarning  bir-biriga  mosligi  ta'minlanmagan,  ko'r-ko'rona  xarajatlar  shirib  borilgan  hamda 
ilmiy-texnika  taraqqiyoti  mutlaqo  to'xtab  qolgan  davrga  (holatga)  mos  kelib,  hozirgi  zamon 
rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitiga to'g'ri kelmaydi. 
3.  Sey  va  Klark  aytganlaridek,  hozirgi  davrda  yaratilgan  (boylik,  to'g'rirog'i  milliy 
mahsulotning hammasi bu uchala omilning miqdori va unumdorligiga qarab taqsimlanmaydi, balki 
uning  amortizatsiya  ajratmalari,  markazlashgan  fondgar  tashkil  qilingandan  qolgan  qismi  shu 
omillarga qarab uning egalari o'rtasida taqsimlanadi. 
Sey va Klarklardan tashqari ayrim oqishar, masalan Lassolchilar Mehnat hamma boylikning 
va  madaniyatniig  manbayidir,  shuning  uchun  hamma  daromad  jamiyat  a'zolari  o'rtasida  teng 
taqsimlanishi zarur deb ko'rsatadilar. 
Lassolchiiar,  birinchidan  boylik  faqatgina  mehnatning  natijasi  bo'lmasdan,  uni  yaratishda 
yer  (tabiat)  va  kapital  qatnashishini,  ya'ni  uning  nafliligi  har  uchala  omil  natijasi  ekanligini 
unutdilar. 
Ikkinchidan,  ularning  yaratilgan  mahsulotni  hamma  jamiyat  a'zolari  o'rtasida  teng 
taqsimlash  zarur  degan  g'oyasi  mutlaqo  noto'g'ri  bo'lib,  bunday  holatda  mahsulotni  ko'paytirishga 
ishlab  chiqaruvchilar  o'rtasida  hyech  qanaqa  qiziqish  bo'lmasligini  o'z-o'zidan  tushunarlidir. 
Keyinchalik  sobiq  sotsialistik  mamlakatlarda,  jumladan  sobiq  SSSRda  mahsulot  va  daromadlar 
davlat  qo'lida  bo'lib,  mehnatning  miqdori  va  sifatiga  qarab  taqsimlanadi  degan  g'oya  hukmron 
bo'ldi. Lekin uning talablari bajarilmadi. Davlat, partiya xo'jalik rahbarlari yaratilgan mahsulotning 
ko'pchilik qismini o'z xohishlaricha, davlat foydasiga taqsimlardilar va turli yo'llar bilan o'zlashtirib, 

---

undan  foydalandilar,  shu  vaqtning  o'zida  mehnatkash  o'z  mehnatining  miqdori,  sifat  va 
unumdorligiga yarasha haq ola olmadilar. 
Mana shu yuqoridagi aytilgan nazariy fikrlarni va amalii tajribalarni hamda hozirgi davrda 
bozor  iqtisodiyotiga  o'tishdagi  mamlakatimizda  amalga  oshirilayotgan  iqtisodiy  islohotlar 
talablarini  hisobga  olib,  yaratilgan  mahsulotna  taqsimlashning  asosiy  yo'nalishlarini  ko'rsatshpga 
harakat qilamiz. 
a)  umuman  olganda  mahsulotni,  binobarin  daromadlarnm  taqsimlash  ham  doim  bir  xil 
bo'lmay, balki shu davrda amad qilib turgan iqtisodiy munosabatlar tizimiga, jumladan mulkchilik 
munosabatlariga  bogliq  bo'ladi.  Ishlab  chiqaripshing  moddiy  shart-sharoitlari,  ya'ni  kapitalga 
mulkchilikning  turli  shakllari  mavjud  bo'lgan,  yerga  esa  davlat  mulki  bo'lib  turgan  sharoitda 
yaratilgan milliy mahsulot mulk egalari (davlat, jamoa, xususiy, shaxsiy) va ishchi kuchining egasi 
bo'lgan ishchi-xizmatchilar o'rtasida taqsimlanadi. 
Bunda  albatta  umum  mamlakat  manfaatlarini  ko'zlab  ish  olib  boruvchi  Davlat  ixtiyoriga 
daromadlarning bir qismi kelib tushadi; 
b)  milliy  mahsulotdan  eng  avvalo  shu  mahsulotni  yaratishda  qatnashgan  ishlab  chiqarish 
vositalarining qiymati, aniqrog'i, amortizatsiya summasi ajratib qo'yiladi, chunki bu summa asosiy 
ishlab chiqarish vositalarini (asosiy kapitalni) qayta tiklash uchun zarurdir; 
v)  undan  keyin  turli  xil  tabiiy  ofat,  ish  tashlash  va  boshqa  turli  xil  hodisalarning  ta'sirini 
bartaraf  qilish,  ishlab  chiqarish  va  xizmat  ko'rsatishni  o'z  maromida  to'xtovsiz  olib  borish  uchun