Referat mavzu : I b guruhcha elementlari va xossalari Topshirdi

O’ZBEKISTON SO’G’LIQNI  SAQLASH 

VAZIRLIGI TOSHKENT FARMATSEFTIKA  

INSTITUTI FARMASIYA FAKULTETI 

ANORGANIK KIMYO FANIDAN

 

 

 

REFERAT 

 

Mavzu : I B guruhcha elementlari va 

xossalari 

 

 

 

 

Topshirdi: 

1-kurs 2/1-guruh G’ofurjonov I.

 

 

Qabul qildi : R.Sh. Zaripova 

 

 

 

 

 

 

 

 

TOSHKENT - 2016 

                              

 

 

 

 

I B guruh elementlari 

        I B guruh elementlari, ularning birikmalari va xossalari 

Mis,  kumush,  oltin  I  B  guruh  elementlariga  kiradi.  Ularning  tashqi  qavatida 

bittadan  elektron  bor.  Tashqaridan  ikkinchi  qavatda  to’lgan  d  elektron  qavat 

bor.Bu  elementlar  ionlanish  energiyasining  qiymati  IA  guruh  elementlaridan 

keskin  farq  qilib,  anchagina  yuqoriligi  ko’rinib  turibdi.Bu  elementlarning  eng 

asosiy kattaliklari  jadvalda keltirilgan. 

 

I B guruh elementlarining eng asosiy kattaliklari. 

Asosiy kattaliklar 

       Mis 

   Kumush 

   Oltin 

Suyuql. harorati,

o

S 

Zichligi,g/sm

3

 

Atom massa 

Elektron formulasi 

Atom radusi,nm 

Ionlanish energiyasi       

         M

Me

+

 

     Yer  po’stlog’ida 

tarqalishi,mol qism 

 

        1083 

         8,96 

         63,62 

         3d

10

4s

1

 

         0,128 

 

          7,726 

 

           3,6

*

10

-3

     

     960,5 

         10,5 

       107,87 

       4d

10

5s

1

 

       0,144 

 

        7,576 

 

        1,6

*

10

-6

 

      1455 

        19,3 

        196,97 

          5d

10

6s

1

  

          0,144 

 

           9,226 

 

         5

*

10

-8 

 

 

Bu  elementlar  qiyin  oksidlanuvchi  elementlar  hisoblanadi.  Bu  metallar 

vodorod ionlari  va  kislorod bilan oksidlanmaydi. Ular shuning uchun  yarim nodir 

yoki nodir metallar qatoriga kiradi. 

Mis  va  kumush  kontsentrlangan  nitrat  va  sulfat  kislota  bilan  160

o

dan  yuqori 

oksidlanadi. 

3Cu + 8 HNO

3

 = 3 Cu(NO

3

)

2

 + 2 NO + 4 H

2

O 

             

Suyul. 

Cu + 4 HNO

3

 =  Cu(NO

3

)

2

 + 2 NO + 2 H

2

O 

Cu + 2 H

2

SO

4

 = Cu SO

4

 + SO

2

 + 2 H

2

O 

        Mis ammiakning suvdagi  eritmasida ham kislorod ishtirokida eriydi: 

               4Cu+ 8NH

3

+O

2

+2H

2

O=4[Cu(NH

3

)

2

]OH 

  Mis,  kumush  va  oltin  ishqorlar  ta’siriga  chidamli  ,  lekin  sianidlarda  yaxshi 

eriydi: 

     4 Au+ O

2

+8KCN +2H

2

O=4K[Au(CN)

2

]  + 4KOH 

Oltin  nitrat, sulfat kislotalar bilan oksidlanmaydi. Unga zar suvi ta’sir etadi: 

              Au+HNO

3

+3HCl =AuCl

3

+NO+2H

2

O 

 Yana oltin selenat kislotasida ham eriydi: 

               2 Au+6H

2

SeO

4

=Au

2

(SeO

4

)

3

+3SeO

2

+6H

2

O  

 

 

                                     Mis 

Tabiatda  uchrashi.  Tabiatda  oz  miqdorda  tug’ma  mis  uchraydi.  Birikma 

holdagi  Cu

2

O  kuprit,  Cu

2

S  mis  yaltirog’i,  CuFeS

2

    misli  kolchedani  yoki 

xalkopirit,  CuO-tenerit  minerali,  shuningdek  malaxit  (CuOH)

2

CO

3     

ma’lum. 

Kumush  sulfidlar  holatida  qo’rgoshin,  rux,  kadmiy  bilan  birga  uchraydi.  Mis, 

kumush va oltin tabiatda erkin metallar  holatida ham uchraydi. 

Mis elementi tabiatda ikki xil izotop holiday uchraydi: 

29

63

Cu (69,1%)  va  

29

65 

Cu (30,9%). 

29

64

Cu radioaktiv izotopining yarim emirilish davri 12,8 soat. 

Fizik  xossalari:  pushti  qizil  rangli,  yumshoq,  yuqori  issiqlik  va  elektr 

o’tkazuvchanlikka ega. Suyuql. harorati 1083

o

S. 

Kimyoviy  xossalari:  Mis  havoning  miqdoriga  qarab  Cu

2

O  va  CuO  kabi 

oksidlar hosil qiladi. Cu

2

O – qizil rangli.  Beqaror birikma: 

         4Cu + O

2

 = 2 Cu

2

 O                2 Cu + O

2

 = 2CuO 

Mis galogenlar bilan ham  odatdagi sharoitda oksidlanadi: 

                              Cu + Cl

2

 = CuCl

2

 

Yuqori haroratda  NO  misni Cu

2

O ga  NO

2

   bo’lsa  CuO  ga oksidlaydi. 

4 Cu + 2 NO = 2 Cu

2

 O + N

2

 

4 Cu + 2 NO

2

 = 4 Cu O + N

2

 

Azot va uglerod mis bilan ta’sir etmaydi. 

2Cu + O

2

 + H

2

O + CO

2

 = (CuOH)

2

CO

3

 

Sianit ionlari ishtirokida mis oson oksidlanib sianidli komplekslar hosil qiladi. 

               2Cu + O

2

 + H

2

O + 4 KCN = 2 K[Cu (CN)

2

] + 2KOH 

Yuqori temperaturada   mis gaz holdagi HCl   bilan ta’sirlanadi. 

2Cu + 2HCl(g) = 2 CuCl + H

2

 

Odatdagi sharoitda reaksiya chapga surilgan yuqori haroratda o’ngga suriladi. 

Mis va uning birikmalari kuchli zahar hisoblanadi. 

Olinish usullari: Dastlab rudalarni yoqib oksidlar olinadi: 

2CuS + 3O

2

 = 2 CuO + 2 SO

2

 

Rudalarni suyuqlantirish pechlarda olib borilib unga koks qo’shiladi: 

             C + 2CuO + FeS + SiO

2

 = Cu

2

S + FeSiO

3

 + CO 

 Kuydirish: 

2Cu

2

S + 3O

2

 = 2Cu

2

O + 2SO

2

 

Qaytarish: 

2 Cu

2

O + Cu

2

S = 6 Cu + SO

2

 

        Shunday  usulda  olingan  misning  tozaligi  95-98%  ga  etadi.  Toza  mis  olish 

uchun mis sulfati misli anod  elektrodi ishtirokida elektroliz qilinadi. 

Texnikada  ishlatilishi.  Mis  asosida  ko’pdan  ko’p  asbob  va  uskunalar 

tayyorlanadi.  Tunuka xoldagi mis bilan kemalar o’raladi. Misdan ko’p qotishmalar 

tayyorlanadi.  Masalan,  bronza  –  mis  90%,  qalay  –  10%  ;  latun  –  mis  60  %  ,rux-

40%;  melxior-  mis  -  68%,  Ni-30%,  Mn-1%,  temir-1%;  pul  tayyorlaydigan 

chaqalar- Cu 95%, alyuminiy-5%. 

 

 Misning birikmalari 

          Cu 

+1

  bo’lgan  birikmalari.  Mis  (1)  oksidi  Cu

2

O  –  qizil  kristall  modda. 

Amfoter  oksid,  lekin  natriy  gidroksidda  qiyin  eriydi.  Galogenovodorodlarda  ham 

qiyin eriydi. Suyultirilgan eritmalarda rangsiz eritmalar  hosil bo’ladi. Agar kislota 

tarkibida suv ko’p bo’lsa oq  cho’kma hosil bo’ladi. 

Cu

2

O + 4HCl = 2H[CuCl

2

] + H

2

O 

       Cu

2

O + 2HCl =2 CuCl+ H

2

O 

          Mis  (1)  oksidi  ammiakda  ham  oson  eriydi.  Bunda  ammiakli  komplekslar 

hosil bo’ladi: 

Cu

2

O +4NH

4

OH = 2[Cu(NH

3

)

2

]OH+3H

2

O 

          Mis  (1)  gidroksid(sariq  rangli)  beqaror,  u  parchalanib  qizil  rangli  mis(I) 

oksid hosil qiladi: 

                               2CuOH = Cu

2

O + H

2

O 

         Galogenlar bilan  CuCl, CuF    hosil qiladi.Bu birikma yuqori konsentrasiyali 

kislotalarda eriydi. 

                             CuCl + HC1 =

 

H[CuCl

2

] 

         Mis(I)  uchun  [Cu(NH

3

)

2

]

+

  turdagi  ammiakatlar  xos.  Shu  tufayli  ko’p  mis(I) 

birikmalari ammiak eritmasida yaxshi eriydi.  

         Cu(II)  xlorid  qizdirilgan  Cu  metali  bilan  ta’sir  etganda  CuCl  hosil  bo’lishi 

kuzatilgan: 

                         CuCl

2

+Cu=2CuCl 

   Agar mis(II) sulfatiga kaliy yodid  ta’sir ettirilsa mis (I) yodid olinadi: 

                        2Kl + 2CuSO

4

 + 2 Kl = 2 K

2

SO

4

 + I

2

 + 2 CuI  

        CuI  –  oq  cho’kma  Cu

2

S  ni  mis  olishda  ishlatiladi.  Cu(I)ning  kompleks 

birikmalari  anchagina  barqaror.  Ularning  beqarorlik  doimiyligi    jadvalda 

keltirilgan. 

 

 

Mis(I)ning ba’zi komplekslarining beqarorlik doimiyligi. 

Kompleks birikma   [CuCl

2

]

-

 

[CuBr

2

]

-

 

[CuI

2

]

-

 

K 

beqarorlik

 

2,9

*

10

-6

 

1,2

*

1O

-6

 

1,4

*

1O

-9

 

Kompleks birikma  [Cu(CN)

2

]

-

 

[Ag(CN)

2

]

-

 

[Au(CN)

2

]

-

 

K 

beqarorlik

 

1

*

10

-16

 

8

*

10

-22

 

5

*

10

-39

 

 

          Cu

+2

  birikmalari.  Mis  (II)  oksid,  qora  rangli  amorf  modda.  Gazlarni 

adsorbsiya qila oladi. 

         Mis (II)oksidi misning kislorod bilan ta’siridan olinadi. 

2Cu + O

2

=2CuO 

         Yuqori haroratda u parchalanib mis(I) oksidini hosil qiladi: 

4CuO = 2Cu

2

O + O

2 

         Mis(II) oksidni vodorod bilan qaytarilsa misga aylanadi: 

H

2

 + CuO = Cu + H

2

O 

        CuO konsentrlangan ishqorlarda eriydi, lekin kislotalarda oson eriydi: 

CuO + 2NaOH = Na

2

CuO

2

 + H

2

O 

CuO +  2 HCl = CuCl

2

 + H

2

O 

          Mis (II) oksidini quyidagi usullarda ham olish mumkin: 

CuCO

3

 = CuO + CO

2

   

Cu(OH)

2

=CuO + H

2

O 

         Mis(II) gidroksid ammiak eritmasida oson erib ammiakatlar hosil qiladi: 

                     Cu(OH)

2

 + 4 NH

4

OH = [Cu(NH

3

)

4

](OH)

2

 + 4 H

2

O 

        Bu reaksiyada ko’k rangli tetraaminmis(II) gidroksid olish mumkin. 

        Mis (II) gidroksidi mis sulfatga ishqorlar ta’sir ettirib olinadi. 

CuSO

4

 

+ 2NaOH = Cu(OH)

2

+ Na

2

SO

4

 

        Misning (II)  birikmalari ko’pdan ko’p kompleks birikmalar hosil qiladi: 

                             CuCl

2

 + 4 NH

3

 = [Cu(NH

3

)

4

] Cl

2

 

       Agar yangi olingan Cu(OH)

2

 ga kosentrlangan ishqorlar qo’shilsa ko’k rangli 

gidroksikupratlar hosil bo’ladi: 

                        Cu(OH)

2

+2NaOH= Na

2

[Cu(OH)

4

] 

       Hosil bo’lgan gidroksikuratlar  oson parchalanadi va beqarordir. Mis(II) 

galogenidlari kislotalar eritmalarida galogen kupratlar hosil qiladi:   

        CuCl

2

 +HCl=H[CuCl

3

]         CuCl

2

+2HCl=H

2

[CuCl

4

] 

       Mis(II)ning sianidlari va rodanidlari beqaror, lekin  sianidli komplekslar ancha 

barqaror hisoblanadi: 

                  CuSO

4

+2KCN=Cu(CN)

2

+K

2

SO

4

 

                  2Cu(CN)

2

=2CuCN+(CN)

2

 

                  Cu(CN)

2

+2KCN=K

2

[Cu(CN)

4

] 

        Kaliy tetrasianokuprat ancha barqaror kompleks hisoblanadi. 

     Mis(II)sulfat CuSO

4

 suvsiz holatda oq kukun. Suvdagi eritmalar ko’kish-havo 

rangli. Bunday rang eritmadagi [Cu(H

2

O)

4

]

2+ 

borligini ko’rsatadi. CuSO

4*

5H

2

O 

mis kuporosi deyiladi. 

   Mis(II)nitrati-Cu(NO

3

)

2*

3H

2

O  misning nitrat kislota bilan ta’siridan olinadi. 

Qizdirilsa, suvini yo’qitib parchalanadi va azot(IV) oksid va kislorod hosil qiladi: 

                           2Cu(NO

3

)

2

=2CuO+4NO

2

+O

2

 

    Mis(II) asetati –Cu(CH

3

COO)

2*

H

2

O- mis  yoki uni oksidini sirka kislotada 

erishidan hosil b’ladi. 

    Mis(II) xlorid  to’q ko’k rangli kristallar hosil qiladi. Syultirilgan eritmalar 

yashil rangga, konsentrlangan eritmalari tim ko’k rangga ega. 

     Misning  oksidlanish  darajasi  +3  bo’lgan  birikmalari.Tarkibida  ftor  tutgan 

birikmalar olingan: K

3

[CuF

6

]. 

        Mis(II) gidroksidini ishqoriy muhitda oksidlab NaCuO

2 

olish mumkin: 

              2Cu(OH)

2

+NaCIO+2NaOH=2NaCuO

2

+NaCl+3H

2

O 

         Undan    mis  (III)  oksidi  -  Cu

2

O

3

    olingan.  Uning  birikmalari  beqaror.  Bu 

birikma kuchli oksilovchi: 

6 HCl + Cu

2

O

3

 =  Cl

2

 + 2 CuCl

2

 + 3 H

2

O 

        Reaksiya natijasida xlor va misning(II) tuzlari hosil bo’ladi. 

 

 

                                 Kumush va uning birikmalari  

          Tabiatda  uchrashi.  Tabiatda  kumush  juda  kam    tug’ma  holda  uchraydi. 

Ko’p  birikmalar  mishyak  yoki  surma  bilan  birga  uchraydi.  Masalan:  kumush 

tiosurmanit  Ag

3

SbS

3

.  Ag

3

AsS

3

-  kumush  tioarsenit.Kumush  yaltirog’i  Ag

2

S    va 

AgCl, AgBr, AgC1 lar ham tabiatda uchraydi. 

         Kumush  tabiatda  ikki  xil  izotop 

47

107

Ag  (51,35%)  va 

47

109 

Ag  (48,65%) 

holatida  tarqalgan.  Uning  radioaktiv  izotopi 

47

110

Ag bo’lib yarim  yemirilish davri 

253 kun. 

         Fizik  xossalari.  Kumush  oq  yaltiroq  metal.  Yuqori  qovushqoqlikka  ega. 

Undan  ingichka  sim  tayyorlasa  bo’ladi.  Yuqori  issiq  va  elektr  o’tkazuvchanlikka 

ega. Bu guruh ichida kumushning elektr o’tkazuvchanligi eng yuqori. Simob bilan 

amalgamalar hosil qiladi. 

Ag

3

Hg

3

, Ag

3

Hg

2

, Ag

3

Hg

4

 

        Kimyoviy  xossalari.  Kumush  kislorod,  vodorod  va  kislotalar  bilan 

oksidlanmaydi.  Ozon  bilan  oksidlanadi.  Nitrat  va  konsentrlangan  sulfat  kislota 

bilan yuqori haroratda oksidlanadi. 

2Ag + 2H

2

SO

4

 = Ag

2

SO

4

 + SO

2

 + 2H

2

O 

         Gaz holatidagi HCl bilan yuqori temperaturada reaksiyaga kirishadi. 

2Ag + 2HCl(g) = 2AgCl +H

2

 

Kumush galogenlar bilan qiyin oksidlanadi.  Nam havoda kumush vodorod sulfid 

ishtirokida  havo  kislorodi  bilan  oson  oksidlanadi.  Kumushdan  yasalgan 

taqinchoqlarni qorayib qolishini sababi ana shundadir. 

4Ag + O

2

 + 2H

2

S = 2Ag

2

S + 2H

2

O 

Kaliy  tsianid  ishtirokida  kislorod  va  vodorod  peroksidi  ham  kumushni  oson 

oksidlaydi. 

2Ag + H

2

O

2

 + 4KCN = 2K|Ag(CN)

2

 |+ 2KOH 

2H

2

O + 4Ag + O

2 

+ 8KCN = 4K| Ag(CN)

2

 |+ 4KOH 

Kumushning olinish usullari: 1. Sianid usuli: 

AgCl + 2KCN = K|Ag(CN)

2

| + KCl 

Ag

2

S + 4KCN = 2K|Ag(CN)

2

| + K

2

S 

Zn + 2K|Ag(CN)

2

 |+ 2Ag + K

2

 |Zn(CN)

4

|

2

.  

       2.Amalgamalarni parchalab olinadi:  

Ag

3

Hg = 3Ag + Hg 

       Kumush  idishlar,  asboblar,  taqinchoqlar,  jarrohlik  uskunalari  tayyorlashda 

ishlatiladi. Taqinchoqlar tayyorlashda tamg’a (proba) qo’yiladi. Kumush tamg’asi 

800-875  orasida  bo’ladi.  Bu  1000  tarkibiy  qismdan  800-875  qism  kumush, 

qolganlari  qo’shimchalar  ekanligini  ko’rsatadi.  Ko’p  miqdorda  kumush  

birikmalari fotografiya maqsadlari  uchun sarflanadi. 

     Ag

+1

  birikmalari.  Kumushning  oksidlanish  darajasi  +1  bo’lgan  birikmalari 

ko’p  uchraydi.  Lekin  +2  va  +3  birikmalari  ham  bor.  Kumush  II  va  III  valentligi 

birikmalari juda beqaror, faqat kompleks birikmalar holida mavjud. 

  Ag

2

O    qora qo’ng’ir rangli kristall modda 

2Ag

2

O = 4 Ag + O

2

 

H

2

 + Ag

2

O = H

2

O + 2Ag 

H

2

O

2

 + Ag

2

O  =  O

2

 + 2 Ag + H

2

O 

Bu  reaksiyalarda  kumush  oksidi  oksidlovchi.Kumush(I)  oksidi  ammiakda  yaxshi 

eriydi: 

                            Ag

2

O+4NH

4

OH=2[Ag(NH

3

)

2

]OH+3H

2

O 

          Bu reaksiyalarda  kompleks asoslar hosil bo’ladi. 

       AgOH beqaror birikma bo’lib, kumush nitratga ishqorlar ta’sir qilib olinadi: 

                       2AgNO

3

 + 2NaOH = 2AgOH  + 2NaNO

3

  

                              2 AgOH  = Ag

2

O + H

2

O 

         Kumushning galidlari kumush ftoriddan boshqasi yomon eriydi: 

                         HF + AgF = H[AgF

2

]    

                        3HF+AgF= H

3

[AgF

4

] 

         Kumush oksidi HF da eriydi va eruvchan tuz AgF ni hosil qiladi: 

                       Ag

2

O + 2HF = 2 AgF + H

2

O 

          AgF ni AgCO

3

 ga HF ta’sir etib  ham olish mumkin: 

                     Ag

2

CO

3

+2HF=2AgF+H

2

O+CO

2

 

       AgF*2H

2

O  yoki AgF*4H

2

O rangsiz kristallar hosil qilishi kuzatilgan. 

     AgCl ammiak bilan oson komplekslar hosil qiladi. 

[Ag(NH

3

)] Cl,  Na

3

[Ag(S

2

O

3

)

2

]    Na[Ag(CN)

2

] 

     Ag

+

 ioni kuchsiz kislotali muhitda kuchli oksidlovchi. 

                         Zn + 2AgNO

3

 = 2Ag + Zn(NO

3

)

2

 

     Kumush xloridi AgNO

3

 ga xlorid kislota tuzlari ta’siridan olinadi: 

                         AgNO

3 

+ NaCl = AgCl  + NaNO

3

 

      Kumush xlorid fotog’ozlarda ishlatiladi. 

                          2AgCl = 2Ag + Cl

2

 

      Kumush bromid fotoplenkada ishlatiladi 

                           2AgBr = 2 Ag + Br

2

 

     Kumush galidlari fiksaj ta’sirida eriydigan galogenidlar hosil qilib plenka va 

qog’ozdan  nur ta’sirida o’zgarishga uchramagan  galidlar qavatini yo’qotadi: 

                  AgG+2Na

2

S

2

O

3

=Na

3

[Ag(S

2

O

3

)

2

]+NaG 

  AgJ birikmasi kompleks hosil qilmaydi.  

  Ag

2

S       kumushning eng yomon eriydigan tuzi. U quyidagicha olinadi: 

                   2AgNO

3

 + H

2

S = Ag

2

S  + 2HNO

3

 

Kumush nitrat suvda yaxshi eriydi va gidrolizga uchramaydi. 

                 3Ag + 4HNO

3

 = 3AgNO

3

 + NO + 2 H

2

O 

Kumush birikmalari fotoqg’oz, fotoplenkalar tayyorlashda, tibbiytda dezinfeksiya  

qiluvchi  modda  sifatida  ishlatiladi.  Ag

+

    ionlari  tibbiyotda  bakteriyalar  o’sishini 

to’xtatish uchun qo’llaniladi. 

         Bir  og’irlik  hissa  AgNO

3

  bilan ikki og’irlik  hissa  KNO

3

 eritmasi  lyapis deb 

ataladi va tibbiyotda ishlatiladi.  

    Ag

+2

  birikmalari.  Kumushning  oksidlanish  darajasi  +2  bo’lgan    bir  necha 

birikmasi bor. Bularga  AgO   va AgF

2

  misol bo’ladi. AgO kumush (I) oksididan 

ozon ta’sirida olinadi. 

Ag

2

O + O

3

= 2 AgO + O

2

 

Ag + F

2

 = AgF

2

 

Ag

+3

 birikmalari.Oksidlanish darajasi +3 bo’lgan faqat birgina birikma ma’lum, u 

ham bo’lsa sariq rangli K[AgF

4

] olingan. 

 

Oltin va uning birikmalari 

Tabiatda uchrashi. Nodir metall tabiatda tug’ma holda uchraydi. Tellur bilan 

birikmasi bor. AuAgTe

4

 - silvanit deyiladi. Klaverit tarkibi   Au

2

Te dan iborat.  

Fizik xossalari:sariq rangli yaltiroq metall. Oltin pastikligi eng yuqori bo’lgan 

metall. Undan qalinligi 0,0002 mm bo’lgan zarqog’oz tayyorlash, yoki 1 g 

oltindan uzunligi 3 km bo’lgan ip tayyorlash mumkin. 

Tabiatda oltinning izotopi faqat 

79

197

 Au (100%) holatida uchraydi. Oltinning 

radiaktiv izotopi 

79

198 

Au uning yarim emirilish davri 2,7 kun. Bu izotop 

radioaktiv indikator sifatida ishlatiladi. 

Kimyoviy  xossalari.  Oltin  suv,  kislotalar,  kislorod,  nitrat  kislota,  sulfat 

kislota ta’sirida  oksidlanmaydi.  Oltin galogenlar  bilan  odatdagi  sharoitda  juda oz 

ta’sirlashadi,  lekin  ftor  bilan  300-400 S  ta’sirlashadi.  Xlorning  suvdagi  eritmasi 

uni oson oksidlaydi: 

           2Au + 3Cl

2

 = 2AuCl

3

 

Bu reaksiya xlor ioni ishtirokida tezlashadi. Bunda suvda eruvchan H[AuCl

4

] 

kompleksi hosil bo’ladi. 

Oltin sianid ionlari ishtirokida tez oksidlanadi: 

4Au + O

2

 + 8KCN+2H

2

O = 4K [Au(CN)

2

] + 4KOH 

Oltin zar suvida eriydi. 

3HCl + HNO

3

 + Au = AuCl

3

 + NO + 2H

2

O 

Olinishi. Oltin   rudalarni yuvish orqali olinadi. Yoki uning simob bilan 

amalgamasini parchalash orqali olinishi mumkin. 

Hozirgi kunda oltin olishning sianidli usul bor. Bu usulga ko’ra ruda kaliy sianid 

yoki natriy sianid bilan yuviladi. 

O

2

 + 8KCN + 4Au + 2H

2

O = 4K[Au(CN)

2

 ]+ 4KOH 

Eritmadan oltin boshqa biror  metal(Zn,Fe) bilan ajratib olinadi: 

 2K[Au(CN)

2

 ]+Zn=K

2

[Zn(CN)

4

]+2Au 

Ishlatilishi. Dunyoda ishlab chiqaziladigan oltinning ko’p miqdori davlat 

omborlarida valyuta zahirasi sifatida saqlanadi. Oltin asosan taqinchoqlar 

tayyorlash uchun ketadi.1000 qism qotishmaga nisbatan oltinning massasi 

ko’rsatiladi.  Bu yerda tamg’a bor.750, 583, 500 va 375  tamg’a qo’yiladi. 

ko’rsatilgani oltin qolgani  qo’shimchalar. Shu paytgacha topilgan  tug’ma 

oltinning eng katta miqdori 112 kg bo’lib, Janubiy Afrika respublikasida kavlab 

olingan. 

          1800 yilda dunyo bo’yicha 18 t , 1900 yilda 400 t, 1970 yilda 1500 t  oltin 

(sobiq SSSR hisobga olinmagan) ishlab chiqazilgan. 

          Au

+1

 birikmalari. Oltinning hamma birikmalari termik beqaror. Au

2

O, 

Au

2

S erimaydigan birikmalar  Au

+3

 birikmalari ancha barqaror. Oltinning xlor 

bilan reaksiyasi150-300

o

S oralig’ida ketadi. Pastroq haroratda(150

o

S) AuCl

3

, 

yuqori haroratda (300

o

S) AuCl hosil bo’lishi kuzatilgan. 

        AuCl  och sariq rangli kukun modda oson parchalanadi: 

2AuCl 

 2Au + Cl

2

 

AuCl + KCl = K[AuCl

2

] 

        Kaliy dibromoauratga kuchli ishqorlar ta’sir etilganda oltin(I) gidroksidi 

hosil bo’ladi: 

                 2K[Au(Br)

2

]+ 2KOH = 2AuOH  + 4KBr 

         AuOH beqaror birikma, u oson parchalanadi: 

          2AuOH = Au

2

O + H

2

O 

        Au

2

O qizdirilsa parchalanadi:   

2Au

2

O = 4Au + O

2 

           

Unga vodorod ta’sir ettirilsa oltin hosil bo’ladi: 

   H

2

 + Au

2

O = H

2

O + 2Au 

         Au

2

O  disproporsialanish reaksiyasiga uchraydi: 

2Au

2

O + Au

2

O = Au

2

O

3

 + 4Au. 

AuBr, AuJ, Au

2

S - qora modda. AuCN – jigar rang modda. 

        Au+3 birikmalari. Oltinning (III) valentli  birikmalaridan   Au

2

O

3

 –qora 

qo’ng’ir kristall modda bo’lib qizdirilganda oltin va kislorodga parchalanadi: 

            2Au

2

O

3

 

 4Au + 3O

2

 

        Oltin birikmalaridan eng ko’p ishlatiladigani AuCl

3

 ni olish uchun kukun 

holatdagi oltinga 200

o

S haroratda mo’l xlor ta’sir ettiriladi: 

          2Au+3Cl

2

=2AuCl

3

 

        Hosil bo’lgan modda qizil rangli.AuCl

3

  ni suv bilan ta’siridan kompleks 

anion hosil bo’lishi ma’lum: 

       H

2

O+AuCl

3

=H

2

[OAuCl

3

] 

Bu erda qizil jigar rangli akva kislotalar hosil bo’ladi. Oltin kislotasi 

( H[AuCl

4

] ) oltinni xlor bilan to’yintirilgan xlorid kislotada erishidan hosil 

bo’lgan birikmasi hisoblanadi: 

2Au+3Cl

2

+2HCl=2H[AuCl

4

] 

Bu birikma eritma bug’latilganda H[AuCl

4

]

*

4H

2

O  holiday ajralib 

chiqadi.Shu kislota tuzlaridan  sariq rangli  natriy tetraxloroaurat “oltin tuz” 

nomi bilan mashur. Bu tuz ham kristallogidrat holatida uchraydi- 

Na[AuCl

4

]

*

2H

2

O. 

AuBr

3

-qora qo’ng’ir rangli  modda, Au

2

S

3

-qora rangli modda 

hisoblanadi.   

Au(OH)

3

 –qizil-jigar rangli kristall birikma. Uning  kislotali xossalari 

kuchliroq  amfoter gidroksid. Au(OH)

3

 ishqorlarda erib gidroksiauratlar hosil 

qiladi: 

        Au(OH)

3

+NaOH=Na[Au(OH)

4

] 

        Ishqoriy metallar tuzlari ishtirokoda Na[Au(NO

3

)

4

], Na[Au(SO

4

)

2

], 

Na[Au(CN)

4

], Na[AuS

2

]  kabi qator kompleks birikmalar olingan.  

        I  B guruh elementlarining tibbiyotdagi o’rni.  Fermentlar, garmonlar, 

vitaminlar bilan bog’langan bo’lgani uchun mis hayotiy muhim jarayonlarga 

anchagina ta’sir etadi: bu jarayonlar ko’payish, qonning quyulishi, 

pigmentatsiya, organizmning o’sishi va rivojlanishi, oksidlash-qaytarilishi 

jarayonlari va almashinishdir. Mis yetishmaganda gemoglabin hosil bo’lishi 

kamayib, anemiya kuzatiladi. Mis tutgan fermentlar metallofermentlarning 

asosiy  qismini tashkil etadi.  

       Tibbiyot amaliyotida  CuSO

4

 · 5H

2

O ishlashitilishi ma’lum. Bu modda 

antiseptik xossaga ega. Kumushning kollargol (70% gacha kumush bor) va 

protargol (8,3% gacha kumush) degan dorivor turlari ma’lum. Kumush nitrat 

juda zaharli bo’lib tashqaridan eroziya, yara, traxoma va boshqa teri 

kasalliklarida buyuriladi. 

     Odam organizmida kumushga eng boy miya hisoblanadi. Bir sutkada odam 

organizmiga 0,1 mg atrofida kumush kiradi. Kumush ko’proq tuxum sarig’ida 

ko’pligi aniqlangan(100g da 0,2 mg kumush).  

        Oltin birikmalari organizmni chidamliligini oshirishi ma’lum. In vitro 

tajribalarida  oltin birikmalarining  sil kasalligi chaqiruvchilariga faolligi 

ma’lum bo’lgan. Oltinning kompleks birikmasi AuNaS

2

O

3 

 volchanka 

kasalligida ishlatiladi. Oltinning krizolgan, triftal degan organik birikmalari 

ham shu maqsadda ishlatiladi. Krizanol   [ Au-S-CH

2

-CH

2

-OH-CH

2

SO

3

]

2

Ca 

volchanka, sil va moxov kasalligida samarali dori vositasi sifatida ishlatilishi 

ma’lum. Shuningdek krizanol revmatoidli artritda antibiotiklar va 

kortikosteroidlardan  ancha samarali ekanligi aniqlangan. 

Foydalanilgan adabiyotlar ro’xati 

 

 

1.  H.R.  To’xtayev,  R.Aristanbekov,  K.A.  Cho’lponov,  S.N.  Aminov. 

Anorganik  kimyo  (“Farmasiya    “-5720500-  bakalavriyat  ta’lim  yo’nalishi 

uchun  darslik/  O’zR  Oliy  va  o’rta  maxsus  ta’lim  vazirligi.-

T.”Nohsir”,2011.520 b. 

2. H.R. To’xtaev,   « Anorganik kimyo »  ma’ruzalar matni, 2015, 219 b.  

3. Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashg’ulotlar: farmatsevtika instuti 

talabalari 

uchun 

o’quv 

qo’llanmasi 

(Mualliflar 

S.N.Aminov, 

R.Aristanbekov,  H.R.  To’xtaev  va  boshq.;  S.N.Aminov  tahriri  ostida). 

T.,2016.-512 b.