Tilshunoslik nazariyasi dan ma’ruzalar to’plami Saloxiddin suyunboyev

 Tilshunoslik nazariyasi

dan ma’ruzalar to’plami

              Saloxiddin SUYUNBOYEV 

 Fikr-mulohazalar uchun: 



 [phone]                                        Sahifa | 18  

Ichki qurilish nuqtai nazaridan til ma’lum miqdordagi bir-biri bilan chambarchas 

bog‘liq bo‘lgan til birliklarining yig‘indisi va ana shu birliklardan foydalanish 

qoidalaridan tashkil topgan murakkab sistemadir. Shuning uchun ham til ichki 

qurilishini o‘rganishda sistema va struktura tushunchalari keng qo‘llaniladi. 

Umuman olganda sistema nima? Uning strukturadan farqi nimada? Dastlab 

sistema (tizim) va  struktura (tuzilish) atamalari sinonim sifatida ishlatilgan. 

Lekin keyinchalik tizim nazariyasining rivojlanishi va aniq kuzatishlar bu 

tushunchalarni qat’iy farqlash kerak, degan xulosaga olib keladi. Chunki tizim 

atamasi obyektni butun holda ifodalaydi. Tuzilish atamasi esa aloqa va 

munosabatning qanday tuzilganligini izohlaydi. 

 Tilning imkoniyatlari uning reallashgan, amalda qo‘llaniluvchi holatidan doimo 

ortiq va keng bo‘ladi. Har tildagi mana shunday boy imkoniyatlar bu tilning 

umumiy lisoniy vositalar tizimini tashkil etadi. 

 Til tizimi bu tilga oid nutq ko‘rinishi reallashgan, amalda qo‘llanishda bo‘lgan 

vositalardangina emas, balki bu til tizimida yuzaga kelishi, ishga solinishi 

mumkin bo‘lgan qo‘shimcha, zahiraviy imkoniyatlar yig‘indisidan iboratdir. 

Shuning uchun til tizimi bu tildagi zahiraviy imkoniyatlar sistemasi hamdir. Til 

tizimi quyidagilardan iborat bo‘ladi: 1) har bir tilda qo‘llangan imkoniyatlar; 2) 

amalda mavjud, qo‘llanayotgan imkoniyatlar; 3) kelajakda qo‘llanishi mumkin 

bo‘lgan imkoniyatlar majmui. 

Til tizimi o‘z xarakteriga ko‘ra umumiy va mavhum hodisadir. Til tizimining bu 

xususiyati nutqqa nisbatan olinganda ravshan ko‘rinadi. Tizim tarixan 

shakllangan, qaror topgan umumiy-mavhum, doimiy nutq sanaladi. Tizimning 

nutqiy holatga va aksincha, nutqiy jarayonning til tizimiga munosabati tilning 

aloqa vositasi sifatida o‘ziga xosligini tashkil qiladi. 

Til tizimi o‘z ichki qonuniyatlariga ega. Tizim - bu odatda bir tildagi va o‘zaro 

shartlangan elementlar birligidan iborat. Bunday unsurlar, odatda, bir sathdagi 

hodisaga mansub bo‘ladi. Tilning bir sektori yoki qavatidagi imkoniyat va 

vositalarning o‘zaro bog‘liqligi aslida tilning o‘zi tizimiy hodisa ekani bilan 

izohlanadi. Tildagi tizimiylik undagi bir xil unsurlarning o‘zaro bog‘liqligi va 

ular yig‘indisining tildagi barcha qo‘llanishlar, yasalishlar imkoniyatini tashkil 

etishida yorqin ko‘rinadi. Demak, til tizimi - bu til birliklari va qismlarining ichki 

bog‘liqligidir. Tilning har bir sathiy birliklari tizimga butunning bir bo‘lagi 

sifatida kiradi va aslida u til tizimidagi boshqa birliklar, qismlar bilan bevosita 

yoki til kategoriyalari orqali bilvosita bog‘langan, aloqada bo‘ladi. Shunga ko‘ra, 

---