Ecologiya MurodovSh lot doc

Kichik  (biologik)  aylanish  uzluksiz  va  davriy,  biroq 

organik  birikmalarning  sintez  jarayonida  qatnashuvchi  va 

keyinchalik uning yemirilishini fazo va vaqtda elementlarning 

notekis aylanma harakatini ifodalaydi.  

    

  

 

Ikkinchi xususiyati – energetika miqyosida. Yer Quyoshdan 

tushayotgan 28% ga  yakin energiyani qaytaradi va taxminan 46% 

issiqlikka  aylanadi.  Energiyaning  qolgan  eng  katta  qismi  katta 

aylanishga 

to’g’ri 

keladi: 

suvning 

bug’lanishiga 

va 

yog’ingarchilikka  24%,  shamol,  to’lqin  va  oqim  energiyasining 

paydo  bo’lishiga  1%  (boshqa  ma‘lumotlar  bo’yicha  0,2%  ga 

yaqin)  sarflanadi.  Kichik  aylanishga (fotosintez)  bor-yo’g’i  0,8  –

1,0 % qoladi. 

 

Shunday  bo’lsada,  bu  ko’pmi  yoki  oz?  Taqqoslash  uchun 

ko’rsatib o’tamizki, Yerga tushayotgan energiya 10

-4

 yillik quyosh 

radiatsiyasidan  oshmaydi.  Biroq  oddiy  tropik  tsiklon  mavjud 

bo’lganda, 10 kun ichida ajraladigan energiya miqdori AQSh kabi 

davlatni  600  yil  (Prox,  1983)  elektroenergiyaga  bo’lgan  talabini 

qondirish  uchun  yetishi  mumkin.  Yerda  har  yili  100  ga  yaqin 

shunday tsiklonlar bo’ladi. 

 

Shunday  qilib,  1%-bu  yetarli  darajadan  ko’p.  Biroq  ushbu 

foizning 99% dan ko’prog’i trofik zanjirlarda «yo’lda»  yo’qoladi, 

ya‘ni  trofik  zanjirlardan  o’tishda  va  avtotroflarga  energiyaning 

qaytishi,  dastlabki  miqdoriga  nisbatan  0,25%  dan  oshmaydi. 

Demak,  mavjud  moddiy  aylanishlarni  to’liq  ta‘minlashga 

erishganligi uchun energetik aylanishlar bo’lmaydi. 

 

Uchinchi  xususiyat  –  kichik  aylanishda  moddalar 

yo’qotilishi. Biosferadagi  bu minimal  yo’qolish,    biogeotsenozlar 

51 

70 

---

www.qmii.uz/e-lib 

 

www.qmii.uz/e-lib 

 

  cheklashga ega ekanligini ko’rsatdi (Odum, 1975). Birinchidan, bu  

faqat  turg’un  holat  moddalarning  (va  energiyaning)  kirishi  va 

chiqishi  o’rtasidagi  muvozanat  mavjud  bo’lganda  qo’llaniladi. 

Ikkinchidan,  omillarning  o’zaro  munosabatida  qo’shimcha 

qoidalar  aniqlangan  bo’lib,  ekologik  bashorat  qilish  va 

loyihalashda: 

organizm 

ma‘lum 

chegarada 

yetishmagan 

moddalarni  yoki  boshqa  harakatdagi  omillar,  funktsional  va 

kimyoviy yaqin moddalar yoki boshqa omillar (omillarning o’zaro 

munosabati) almashtirish qobiliyati muhim ahamiyatga ega.