Ecologiya MurodovSh lot doc

6.4  Ekotizimning  mintaqaviyligi

.    Ekotizimlar  yerning 

boshqa tabiiy tizimlari kabi mintaqaviylik qonuniga bo’ysunadi. 

Mintaqaviylik  iqlimga  xos  (sinonimlari:  geografik, 

kenglik,  gorizontallik)  va  vertikallik  (geologik,  sferik)  tavsifga 

ega.  Kengliklar  bo’yicha  Quyoshning  iqlimga  xos  energiyasi 

(ekvatordan  qutblarga  qarab  energiya  miqdorining  kamayishi)ga 

va  notekis  namlanish  (quruqlik  uchun)  xususiyatiga  ega.  Bunday 

mintaqaviylik  katta tekisliklarda (sharqiy Yevropa, G’arbiy-Sibir) 

aniq  ko’rinadi.  Vertikal  mintaqaviylik  uzoq  vaqt  davom  etuvchi 

geologik  jarayonlar  va  Yerning  sferik  tuzilishida  kuzatiladi 

(gidrosfera,  atmosfera  va  litosferaning  o’zaro  ta‘siri).  Vertikal 

mintaqaviylikni balandlik mintaqaviyligidan farqlash lozim. 

Nafaqat  quruqlik  ekotizimlari,  balki  dengiz  ekotizimlari 

ham  ajratilish  jarayoni  quruqliknikidan  farq  qilsa  ham 

mintaqaviydir.  Umuman  dengiz  (okean)lar  uchta  katta  mintaqaga 

ajratiladi:  qirg’oqoldi  yoki  litoral;  ochiq  dengiz  yoki  batial  va 

chuqursuvlilik yoki abissal. 

Tabiatda  tabiiy-tarixiy  mintaqaviylik  XIX  asr  oxirida 

V.V.Dokuchaev  tomonidan  tuproqlar  mintaqaviyligi  misolida 

yaratilgan.  Lekin  V.V.  Dokuchaev  mintaqaviylik  qonuniyati 

ta‘sirini faqat tuproqlar bilan chegaralamagan. 1898 yilda u okean, 

dengiz  va  daryolarda  mintaqaviylikning  aniq  ko’rinishini 

ko’rsatdi. Hozirgi  vaqtda faqat tuproqniki emas,  balki  yer osti  va 

yer  usti  suvlari,  iqlim,  meteoxodisalar,  o’simliklar  va  hayvonot 

dunyosi  mintaqaviyligi  aniq  belgilangan.  Ekologik  nuqtai-

nazardan  iqlimning  mintaqaviyligi  muhimdir.  Iqlim,  gumid,  arid, 

semiaridga ajratiladi. Gumid iqlim mintaqasi (okeanlar ustida) bir 

yilda  atmosfera  yog’inlarining  suv  yuzasidan  bo’ladigan 

bug’lanishga nisbatan ko’p yog’ishi bilan tavsiflanadi. Quruqlikda 

Yer  rivojlanishining  davriyligi,  zilzila  va  vulkanizm, 

xususan  uning  tektono-magnit  davri  bilan  bog’liq  (7.1  jadval). 

Aynan  ana  shu  holat  bizning  planetamizda hayotning rivojlanishi 

davriyligiga  bog’liq bo’lishi mumkin. 

7.1 – jadval