««xalqaro audit»

Ro’yxatga  olish 
bo’yicha Milliy Komissiya va Milliy intizom Palatasi
 bilan hamkorlik qiladi. 

---

 
6 
Bizning  mamlakatimizdan  ancha  oldin  bozor  iqtisodiyotiga  o’ta  boshlagan 
Xitoyda esa 1982 yillarda auditorlik ma’muriyati yaratilgan. Bundan tashqari auditni 
rivojlantirish dasturi asosida Xitoy 180 mln. dollar olgan va o’zlashtirgan. Bu borada 
professor  Saidkarim  Qodirxonov  fikriga  qo’shilish  mumkin:  «Xitoyda  1983  yildagi 
auditorlik  ma’muriyatiga  asos  solingan  vaqtdan  boshlab  mahalliy  va  markaziy 
darajada  3000  dan  ortiq  davlat  auditorlik  tashkilotlari  yaratilgan.  Ularda  30000  ga 
yaqin xizmatchilar band. Davlat muassasalari tarmoqlari va korxonalari  chegarasida 
10000 dan ortiq ichki auditorlik xizmatlarini bajaruvchi tashkilotlar tashkil qilingan. 
Xitoyda  buxgalterlikka  ixtisoslanayotgan  70  dan  ortiq  firmalar  mavjud.  U  erda 
auditorlik tezlik bilan takomillashtirilmoqda». 
Xorijda  mustaqil  auditorlar  yakka  holda  faoliyat  ko’rsatishlari  mumkin.  Ammo 
ular  ko’p  hollarda  firmalar  va  tashkilotlarga  birlashib  (bu  samaraliroq  bo’lganligi 
uchun), ular har xil nomlanadi. Masalan, xalqaro amaliyotda va zamonaviy iqtisodiy 
adabiyotlarda  diplomli  buxgalterlar  firmalari  (Angliyada  CA  firms)  yoki  diplomli 
jamoatchi  buxgalterlarning  firmalari  (AQShda  CPA  firms)  va  boshqalar  to’g’risida 
ma’lumotlar uchraydi. 
G’arb  mamlakatlarida  o’n  minglab  auditorlik  firmalari  (faqat  AQShning  o’zida 
qirq  besh  mingdan  ko’p)  faoliyat  ko’rsatadilar.  Bular  xilma-xil  bo’lib,  bir  kishidan 
yoki  bir  necha  qasamyod  qilgan  buxgalterlardan  iborat  (bunday  firmalar  90-95%). 
Xususiy  firmalardan  tortib,  to  transmilliy  korporatsiyalar  hisoblangan  va  xalqaro 
audit amaliyotida hal qiluvchi rol o’ynaydigan, yirik auditorlik firmalari ham mavjud. 
G’arbdagi  yirik  korporatsiyalar  tomonidan  auditorlik  xizmati  bozorida  hukmronlik 
o’rnatilishi  va  o’tgan  XX  asrda  kapitalning  baynalminallashishi  ham  auditorlik 
firmalarining  rolini  yanada  oshirdi.  Birinchi  transmilliy  auditorlik  korporatsiyalari, 
monopolistlar vujudga keldi va kuchli mavqega ega bo’ldilar (asosan, ikkinchi jahon 
urushidan  keyin).  Bunga  misol  «katta  sakkizlik»  bo’lib,  u  keyinchalik  tegishli 
o’zgarish  (transformatsiya)lardan  so’ng,  avval  «oltilik»ka  aylangan  va  1998  yildan 
boshlab  esa  «katta  beshlik»  deb  atalmoqda.  Ko’plab  mamlakatlarning  obro’li 
professional  va  ishchan  nashrlari  vaqti-vaqti  bilan  etakchi  auditorlik-konsultatsion 
firmalarning  (milliy  hamda  transmilliy)  ro’yxatini  e’lon  qilib  turadilar.  Ushbu 

---

 
7 
ro’yxatlarning  ko’pchiligi  ularning  faoliyati  to’g’risidagi  har  xil  statistik 
ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Bu ma’lumotlar vaqti-vaqti bilan yangilanib turiladi. 
Bunday  nashrlar  ko’p  hollarda  ularning  mualliflariga  auditorlik-konsultatsion 
firmalarni  ma’lum  ko’rsatkichlar  bo’yicha  tabaqalashtirishga  imkon  beradi. 
Ko’pincha  auditorlik  firmalarini  bunday  tabaqalashtirish  yillik  daromad  hajmi  yoki 
auditorlar  soni  va  h.k.  bo’yicha  amalga  oshiriladi.  Hozirda  etakchi  auditorlik-
konsultatsion  firmalarga  aylangan,  transmilliy  korporatsiyalar  bo’yicha,  bunday 
ro’yxatlarda, odatda, ular faoliyat ko’rsatayotgan mamlakatlar soni ham ko’rsatiladi. 
Albatta,  ushbu  ko’rsatkichlar  ko’pincha  nafaqat  statikani,  balki  shunga  o’xshash 
reyting ko’rsatkichlarida keltiriladigan dinamikani ham tavsiflaydi. 
Shunday qilib, auditorlik faoliyatining rivojlanishi yirik