Yuristlar malakasini oshirish markazi jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti

Bolalar savdosi, bola fohishabozligi va bola pornografiyasi to‘g‘risidagi

fakultativ protokol.

 Jumladan, bolaning iqtisodiy ekspluatatsiyadan va bola uchun

xavfli bo‘lishi mumkin bo‘lgan yoki bolaning ta’lim olishiga halaqit qiladigan

yohud bolaning sog‘lig‘iga, uning jismoniy, aqliy, ma’naviy, axloqiy yoki ijtimoiy

rivojlanishiga zarar qiladigan har qanday ishni bajarishdan himoyalanish

huquqidan k lib chiqqan holda, bolalar savdosi, bola fohishabozligi va bola

pornografiyasini ko‘zlagan bolalar halqaro traffigi s zilarli darajada o‘sishi va

buning oqibatida bolalar uchun alohida havfli bo‘lgan, s ks-turizm amaliyotining

ng tarqalishi, alohida zaif guruhlarni, jumladan, qiz bolalarning s ksual

ekspluatatsiyaga duchor bo‘lishi, int rn tda va boshqa rivojlanib k layotgan

xnologiyalar orqali bola pornografiyasi tarqalishining o‘sishi, kabi muammolar

yangi XXI asrga k lib yanada kuchayib bordi. Bunday muammolarni kuchayishiga

iqtisodiy qoloqlik, qashshoqlik, iqtisodiy t ngsizlik, adolatsiz ijtimoiy-iqtisodiy

tuzilma, oilalarning notinchligi, ta’lim darajasining pastligi, qishloqdan shaharga

migratsiya, jinsiy kamsitish, katta yoshdagilarning mas’uliyatsiz shahvoniy xulqi,

133

Rashidov K. O‘zb kiston R spublikasi xalqaro shartnomalarining tuzilishi, bajarilishi va b kor qilinishi.

(Parlam nt a’zolari uchun amaliy qo‘llanma). –Toshk nt, 2012. -B.18

---

150

zararli an’anaviy amaliyotlar, qurolli mojarolar va bolalar traffigini qamrab oluvchi

omillar yanada ko‘proq ta’sir qila boshladi.

Bola savdosi, bola fohishabozligi va bola pornografiyasiga bo‘lgan

ist ’molchilik talabini kamaytirish uchun bu haqda xalqning xabardorligini

oshiradigan sa’y-harakatlar zarur hamda barcha ishtirokchilar o‘rtasidagi global

hamkorlikni rivojlantirish va milliy darajada qonun ijrosini ta’minlash choralarini

kuchaytirish muhimligiga hamda bolalar himoyasiga taalluqli bo‘lgan xalqaro-

huquqiy hujjatlar qoidalari

134

 hamda t gishli xalqaro tashkilotlarning boshqa shu

masalaga oid qaror va tavsiyalarning bajarilishi muhimligi, bolani himoyalash va

barkamol shakllanishi uchun har bir xalqning an’analari va madaniy

qadriyatlarining muhimligini t gishli darajada hisobga olingan holda

BMT Bosh

Assambl yasining

2000-yil 25-maydagi A/RES/54/263

-qarori bilan

Bola huquqlari

to‘g‘risidagi konv nsiyaga

Bolalar savdosi, bola fohishabozligi va bola

pornografiyasi to‘g‘risidagi fakultativ protokol

 qabul qilindi.

Mazkur Fakultativ protokolda Muqaddima va 17 moddadan iborat bo‘lib,

ularda xalqaro hamjamiyat tomonidan bola savdosi, bola fohishabozligi va bola

pornografiyasiga qarshi kurash borasida chora-tadbirlar o‘z aksini topgan.

Hujjatning 1-moddasida, bola savdosi, bola fohishabozligi va bola

pornografiyasini taqiqlanganligi bayon qilingan holda, uning 2-moddasida, mazkur

taqiq ostiga olingan qilmishlarning asosiy ta’riflari b rilgan:

a) «bolalar savdosi» - haq olish evaziga yoki boshqa shaklda qoplanadigan

foyda evaziga har qanday shaxs yoki bir guruh shaxslar tomonidan bolani boshqa

shaxsga yoki bir guruh shahslarga b rishni ko‘zlagan har qanday harakat yoki

bitimni;

134

Jumladan, Bola huquqlari to‘g‘risidagi konv nsiyasi, Bolalar himoyasi va davlatlararo farzandlikka olish bo‘yicha

hamkorlik to‘g‘risidagi Gaaga Konv nsiyasi, Xalqaro bola o‘g‘irlashning fuqaroviy jihatlari to‘g‘risidagi Gaaga

Konv nsiyasi, Bolalar himoyasi bo‘yicha chora-tadbirlar va ota-onalarning ma’suliyati masalalari bo‘yicha

yurisdiksiya, qo‘llaniladigan qonun, tan olish, qonun ijrosini ta’minlash va hamkorlik to‘g‘risidagi Gaaga

konv nsiyasi va Xalqaro M hnat Tashkilotining Bolalar m hnatini ta’qiqlash va uning eng og‘ir shakllariga barham

rish bo‘yicha shoshilinch choralar to‘g‘risidagi 182-Konv nsiya qoidalari hamda Bola savdosi, bola

fohishabozligi va bola pornografiyasining oldini olish bo‘yicha Harakat dasturi qoidalarining, 1996-yil 27-31-

avgustda Stokgolmda bo‘lib o‘tgan Bolalarni tijorat maqsadida s ksual ekspluatasiya qilishga qarshi Butunjahon

kongr ssida qabul qilingan D klarasiya va Harakat r jasi.

---

151

b) «bola fohishabozligi» - haq olish evaziga yoki boshqa shaklda

qoplanadigan foyda evaziga bolani s ksual maqsadlarda ishlatishni;

c) «bola pornografiyasi» - bolaning haqiqiy yoki uyushtirilgan ochiq s ksual

faoliyatdagi ishtirokini har qanday vositalar orqali aks ettiruvchi tasvirni, yoki

asosan s ksual maqsadlar uchun bolaning jinsiy a’zolarini aks ettiruvchi har

qanday tasvirni anglatadi.

Protokolning 3-moddasi ishtirokchi-davlatlarga, h ch bo‘lmaganda quyidagi

harakat va faoliyatlar, bular milliy yoki xalqaro miqyosda yoki bir shaxs

tomonidan yoki uyushgan guruhlar tomonidan sodir etilishidan qat’iy nazar:

a) bolani s ksual ekspluatatsiya qilish; foyda olish uchun bola organlarini

ko‘chirishni; bolani majburiy m hnatga jalb qilish maqsadlarida har qanday

vositalar orqali bolani taklif qilish, yetkazib b rish yoki qabul qilishni;

farzandlikka olish sohasida qo‘llaniladigan xalqaro-huquqiy hujjatlar qoidalarini

buzgan holda bolani farzandlikka olishga qonunga hilof tarzda ko‘ndirishni;

bola foxishabozligi uchun bolani taklif qilish, olish, yetkazib b rish yoki

bola bilan ta’minlashni; bola pornografiyasini yuqorida k ltirilgan maqsadlar

uchun ishlab chiqish, taqsimlash, tarqatish, import va eksport qilish, taklif qilish,

sotish yoki saqlash, kabi holatlarni uning jinoyat yoki p nit nsiar huquqi

tomonidan to‘liq qamrab olishini ta’minlashlari ko‘rsatib o‘tilgan. Bunday

jinoyatlar uchun yuridik shaxslarning javobgarligini o‘rnatish uchun, t gishli

hollarda, chora-tadbirlar ko‘radilar. Ishtirokchi-davlatlarning huquqiy prinsiplari

inobatga olingan holda, yuridik shaxslarning bunday javobgarligi jinoiy, fuqaroviy

yoki ma’muriy bo‘lishi mumkin. Ular, bolani farzandlikka olishga aloqador barcha

shaxslar qo‘llaniladigan xalqaro-huquqiy hujjatlar qoidalariga muvofiq ish

tutishlarini ta’minlash maqsadida barcha t gishli huquqiy va ma’muriy choralar

ko‘rishlari lozim.

Protokolning 4-moddasida ishtirokchi-davlatlar tomonidan bolalar savdosiga

oid jinoyatlarga nisbatan, agar bunday jinotlar uning hududida yoki ushbu davlatda

ro‘yxatga olingan d ngiz yoki havo k masi bortida sodir etiladigan bo‘lsa, o‘z

yurisdiksiyasini o‘rnatish uchun zarur bo‘lgan choralarni ko‘rishi lozimligi

---

152

ko‘rsatib o‘tilgan. Shuningd k, agar jinoyatda gumon qilinuvchi mazkur

davlatning fuqarosi yoki uning hududida doimiy yashash joyiga ega shaxs bo‘lsa

yoki agar jabrlanuvchi mazkur davlatning fuqarosi bo‘lsa, bunday hollarda

ishtirokchi davlat o‘z yurisdiksiyasini o‘rnatish uchun zarur choralarni ko‘rishi

lozim.

Protokolning 5-7 moddalari ishtirokchi-davlatlar o‘rtasida bolalar savdosi

bilan bog‘liq jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni ekstraditsiya (ushlab b rish)

masalalariga

,

ekstraditsiya yoki jinoyat ishlari yoki t rgov harakatlarini amalga

oshirish borasida huquqiy yordam ko‘rsatishlariga hamda o‘zlarining milliy

qonunchiligi qoidalarini inobatga olgan mazkur Protokolda ko‘zda tutilgan

jinoyatlarni sodir etish uchun ishlatiladigan, mat rial, mablag‘ va boshqa uskunalar

kabi buyumlarni, bunday jinoyatlarni sodir etish evaziga olingan foydani olib

qo‘yilishi yoki musodara qilinishini ta’minlaydigan chora-tadbirlarga

bag‘ishlangan.

Protokolning 8-moddasi esa, bola savdosi jabrlanuvchilarining huquq va

manfaatlarini jinoyat prots ssining barcha bosqichlarida himoya qilish uchun

gishli choralar ko‘rishlari ko‘rsatib o‘tilgan. Jumladan, unda:

a) jabrlangan bolalarning zaifligini tan olish orqali va ularning maxsus

ehtiyojlarini, jumladan, ularning guvoh sifatidagi maxsus ehtiyojlarini tan olish

maqsadda shu sohadagi tartibni moslashtirish;

b) jabrlangan bolalarni ularning huquqlari, roli va ish jarayonining mohiyati,

muddati va bosqichlari hamda ularning ishlari bo‘yicha chiqarilgan qarorlar

to‘g‘risida xabardor qilish;

s) ish jarayonida jabrlangan bolalarning manfaatlariga ta’sir qiladigan

masalalar ko‘rilgan hollarda, ularning o‘z qarashlari, ehtiyojlari va muammolari

milliy qonunning prots ssual normalariga muvofiq tarzda bayon qilinishi va ko‘rib

chiqilishi uchun imkoniyat yaratish;

d) jabrlangan bolalarga sud prots ssining barcha bosqichlarida t gishli

yordam xizmatlarini ko‘rsatish;

---

153

) jabrlangan bolalarning shaxsini va shaxsiy hayotini t gishlicha

himoyalash orqali hamda jabrlangan bolalarni shaxsini aniqlashga olib k lishi

mumkin bo‘lgan ma’lumotlarni noo‘rin tarqalib k tishini oldini olish uchun milliy

qonunga muvofiq chora-tadbirlar ko‘rish;

f) jabrlangan bolalar hamda ularning oilalari va ular nomidan

qatnashayotgan guvohlarni lozim hollarda po‘pisa qilish va o‘ch olish

harakatlaridan himoya qilish;

g) jabrlangan bolalarga komp nsatsiya b rish to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha

qaror chiqarishda va shu qarorlarni yoki farmoyishlarni ijrosida assosiz

chiktirilishiga yo‘l qo‘ymaslik.

Shuningd k, ishtirokchi-davlatlar jabrlanganning haqiqiy yoshining

noaniqligi jinoyat t rgov ishlarini boshlashga, jumladan, jabrlanganlarning yoshini

aniqlashga qaratilgan t rgov ishlarini boshlashga to‘sqinliq qilmasligini ta’minlash;

bunday jinoyalardan jabrlangan bolalarga nisbatan jinoyat-prots ssual tizim

tomonidan amalaga oshiriladigan muomalada eng avvalo bolaning oliy

manfaatlarining hisobga olinishini ta’minlash;

bunday jinoyatlar oqibatida jabrlangan bolalar bilan ishlaydigan shaxslarni

gishli tayyorgarlikdan, xususan, huquqiy va psixologik tayyorgarlikdan o‘tkazish

uchun chora-tadbirlar ko‘rish;

shu kabi jinoyatlarning oldini olish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi va/yoki

shu kabi jinoyatlar oqibatida jabrlanganlarni himoya va r abilitatsiya qilish bilan

shug‘ullanuvchi tashkilotlarning va/yoki shaxslarning shaxsiy dahlsizligini va

himoyasini ta’minlash uchun chora-tadbirlar ko‘rish majburiyatini oladilar.

BMTning inson huquqlari va odam savdosi bo‘yicha tavsiya etilgan

tamoyillari va amaliy qoidalarining 10 tamoyilida shunday ta’kidlanadi: “Odam

savdosi jabrlanuvchilari bo‘lgan bolalarning shunday maqomi aniqlandi. Bolaning

eng yaxshi manfaatlari hamma vaqt birinchi o‘rinda bo‘ladi. Odam savdosi

jabrlanuvchilariga aylangan bolalarga t gishli yordam va himoya ko‘rsatiladi.

---

154

Ularning alohida zaif tomonlari, huquqlari va ehtiyojlari esa to‘liq e’tiborga

olinadi.”

135

Protokolning 9-moddasida ishtirokchi-davlatlar tomonidan Protokolda

ko‘zda tutilgan jinoyatlarning oldini olish maqsadida tashkiliy-huquqiy choralarni

ko‘rishi va bunda asosiy e’tibor, bunday amaliyotda o‘ta zaif bo‘lgan bolalarning

himoyasiga qaratilishi, bunday jinoyatlarning oldini olish choralari va ularning

zararli ta’sirlari to‘g‘risida barcha t gishli vositalar orqali xabardor qilish, ta’lim va

o‘qitish yo‘li bilan k ng jamoatchilikni, shuningd k bolalarning xabardorligini

oshirishda ko‘maklashishi, bu borada jamoatchilikning, xususan, bolalar va

jabrlangan bolalarning ta’lim, o‘qitish, axborot dasturlarida qatnashishlarini, shu

jumladan,, xalqaro darajada, rag‘batlantirishlari lozimligi, bunday jinoyatlar

oqibatida jabrlanganlarga, xususan, ularning to‘liq ijtimoiy r int gratsiyasi hamda

ularning to‘liq jismonan va psixologik tiklanishlari uchun, barcha t gishli yordam

ko‘rsatilishini ta’minlash maqsadida barcha choralarni ko‘rishlari, bunday

jinoyatlardan jabrlangan barcha bolalar, h ch qanday kamsitishlarsiz,

javobgarlikka tortilgan shaxslardan yetkazilgan zararlar uchun, komp nsatsiya

olishlari uchun t gishli qoidalardan foydalanishlarini ta’minlashlari lozimligi,

.bunday jinoyatlarni r klama qiluvchi mat riallar ishlab chiqarilishini va

tarqatilishini samarali ta’qiqlashga qaratilgan t gishli choralar ko‘rishlari lozimligi

ko‘rsatib o‘tilgan.

10-moddada ishtirokchi-davlatlar bolalar savdosi, bola fohishabozligi, bola

pornografiyasi va bola s ks turizmi bilan bog‘liq jinoyatlar uchun javobgar

shaxslarni jazolash, ularga nisbatan surishtiruv, t rgov ishlarini, sud ta’qibini

amalga oshirish va bunday jinoyatlarning oldini olish maqsadida ko‘p tomonlama,

mintaqaviy va ikki tomonlama shartnomalar tuzish orqali xalqaro hamkorlikni

mustahkamlash bo‘yicha barcha zarur choralarni ko‘rishlari, shuningd k,

o‘zlarining hokimiyat organlari, milliy va xalqaro nodavlat tashkilotlar hamda

xalqaro tashkilotlar o‘rtasida xalqaro hamkorlik va muvofiqlashtirish ishlariga;

135

 Odam savdosi jabrlanuvchilarini jazolamaslik qoidasini impl

ntasiya qilishga qaratilgan siyosat va

qonunchilikka oid tavsiyalar. YeXHTning Odam savdosiga qarshi kurashish bo‘yicha maxsus vakili va koordinatori

byurosi, 2013. -B.19

---

155

jabrlangan bolalarga ularning jismoniy va psixologik tiklanishlari, ijtimoiy

int gratsiya va r patriatsiyasi sohasida yordam b rishga yo‘naltirilgan xalqaro

hamkorlikka;

bolalar savdosi, bola fohishabozligi, bola pornografiyasi va bola s ks turizmi

oby ktlari sifatida bolalarning himoyasizligini yanada chuqukrlashtiruvchi omil

bo‘lgan qashshoqlik va iqtisodiy qoloqlik kabi asosiy sabablarni bartaraf qilish

maqsadida xalqaro hamkorlikni kuchaytirishga;

o‘z imkoniyatidan k lib chiqib, mavjud ko‘p tomonlama, mintaqaviy, ikki

tomonlama yoki boshqa dasturlar doirasida moliyaviy, t xnik va boshqa yordam

ko‘rsatishga ko‘maklashish majburiyati ko‘rsatib o‘tilgan.

Protokolning 11-moddasining mohiyati shundan iboratki, unga ko‘ra, agar

,

ishtirokchi-davlatning qonunida yoki ushbu ishtirokchi-davlat uchun kuchda

bo‘lgan xalqaro huquq normalarida bola huquqlarini mazkur Protokolga nisbatan

yaxshiroq himoya qilish ko‘zda tutilgan bo‘lsa, Protokolning qoidalari ularning

normalaridan ustuvor bo‘lmaydi.

Protokol bo‘yicha o‘z ishtirokchi-davlatlarning majburiyatlarini

bajarishlarining xalqaro monitoringi qoidalari hujjatning 12-moddasida aks

ettirilgan. Mazkur monitoring jarayoni to‘g‘risida k yingi paragrafda batafsil

tushuntirib o‘tiladi.

Hujjjatning yakunlovchi qismi hisoblanuvchi 13-17 moddalarda Protokolni

imzolash, ratifikatsiya qilish yoki qo‘shilish, uni d nonsatsiya qilish, ularning

kuchga kirishi, Protokolga tuzatish kiritish tartib-qoidalari hamda Protokolning

aut ntik tillari va d pozitariysiga oid qoidalar o‘z aksini topgan.

Mazkur hujjatning asosiy mazmuni bolalarning axloqiy-jismoniy

rivojlanishiga xavfli tajovuz qiladigan jinoiy xatti-harakatlarga barham b rishning

ijtimoiy ahamiyatiga e’tibor b rishga chaqiradi.