Yuristlar malakasini oshirish markazi jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti

BOLA HUQUQLARI TO‘G‘RISIDAGI KONV NSIYAGA

BOLALAR SAVDOSI, BOLA FOHISHABOZLIGI VA BOLA

PORNOGRAFIYASI TO‘G‘RISIDAGI

FAKULTATIV PROTOKOL

BMT Bosh Assambl yasining 2000-yil 25-mayda

A/RES/54/263-qarori bilan qabul qilingan

O‘zb kiston R spublikasining 2008-yil 11-d kabrdagi

O‘RQ-188-son Qonuniga muvofiq ratifikatsiya qilingan

Ushbu Protokolda ishtirokchi-davlatlar,

Bola huquqlari to‘g‘risidagi konv nsiyaning maqsadlariga erishishga va

uning qoidalarini, xususan, 1, 11, 21, 32, 33, 34, 35 va 36-moddalarining

bajarilishiga ko‘maklashish uchun ishtirokchi-davlatlar bola savdosi, bola

fohishabozligi va bola pornografiyasi amaliyotidan bolani himoya qilishni

kafolatlash bo‘yicha ko‘rishlari shart bo‘lgan chora-tadbirlarni k ngaytirish

maqsadga muvofiq bo‘lishini e’tiborga olib,

Bola huquqlari to‘g‘risidagi konv nsiyada, bolaning iqtisodiy

ekspluatatsiyadan va bola uchun xavfli bo‘lishi mumkin bo‘lgan yoki bolaning

ta’lim olishiga halaqit qiladigan yohud bolaning sog‘lig‘iga, uning jismoniy, aqliy,

ma’naviy, axloqiy yoki ijtimoiy rivojlanishiga zarar qiladigan har qanday ishni

bajarishdan himoyalanish huquqi tan olinganligini e’tirof etib,

bolalar savdosi, bola fohishabozligi va bola pornografiyasini ko‘zlagan

bolalar halqaro traffigi s zilarli darajada o‘sayotganidan tashvishlanib,

bolalar savdosi, bola fohishabozligi va bola pornografiyasini b vosita

kuchaytiradigan, bolalar uchun alohida havfli bo‘lgan, s ks-turizm amaliyotining

ng tarqalishidan va uning davom etayotganligidan chuqur tashvishlanib,

alohida zaif guruhlarni, jumladan, qiz bolalarning s ksual ekspluatatsiyaga

duchor bo‘lish ehtimolligi ancha katta ekanligini hamda s ksual ekspluatatsiyaga

duchor qilinganlar orasida qiz bolalar ko‘pchilikni tashkil qilishini tan olib,

int rn tda va boshqa rivojlanib k layotgan t xnologiyalar orqali bola

pornografiyasi tarqalishining o‘sishidan tashvishga tushgan holda, 1999-yilda

nada bo‘lib o‘tgan Int rn tda bola pornografiyasining tarqalishiga qarshi kurash

bo‘yicha Xalqaro konf

nsiyani, xususan, uning bola pornografiyasi

mahsulotlarini ishlab chiqish, tarqatish, eksport qilish, uzatish, import qilish,

qasddan saqlash va r klama qilish jinoyat d b butun jahon bo‘yicha e’lon qilishga

chaqiruvchi xulosasini eslatib, hukumatlar va int rn t industriyasi o‘rtasida yanada

yaqinroq hamkorlik va sh riklik o‘rnatishning muhimligiga urg‘u b rib,

bola savdosi, bola fohishabozligi va bola pornografiyasining yo‘q

qilinishida, shu muammolarga ko‘maklashuvchi omillarni, ya’ni iqtisodiy qoloqlik,

---

437

qashshoqlik, iqtisodiy t ngsizlik, adolatsiz ijtimoiy-iqtisodiy tuzilma, oilalarning

notinchligi, ta’lim darajasining pastligi, qishloqdan shaharga migratsiya, jinsiy

kamsitish, katta yoshdagilarning mas’uliyatsiz shahvoniy xulqi, zararli an’anaviy

amaliyotlar, qurolli mojarolar va bolalar traffigini qamrab oluvchi, k ng miqyosli

yondashuv yordam b rishiga ishonib,

bola savdosi, bola fohishabozligi va bola pornografiyasiga bo‘lgan

ist ’molchilik talabini kamaytirish uchun bu haqda xalqning xabardorligini

oshiradigan sa’y-harakatlar zarur ekanligiga ishonib, hamda barcha ishtirokchilar

o‘rtasidagi global hamkorlikni rivojlantirish va milliy darajada qonun ijrosini

ta’minlash choralarini kuchaytirish muhimligiga amin bo‘lib,

bolalar himoyasiga taalluqli bo‘lgan xalqaro-huquqiy hujjatlar qoidalari,

jumladan, Bolalar himoyasi va davlatlararo farzandlikka olish bo‘yicha hamkorlik

to‘g‘risidagi Gaaga Konv nsiyasi, Xalqaro bola o‘g‘irlashning fuqaroviy jihatlari

to‘g‘risidagi Gaaga Konv nsiyasi, Bolalar himoyasi bo‘yicha chora-tadbirlar va

ota-onalarning ma’suliyati masalalari bo‘yicha yurisdiksiya, qo‘llaniladigan qonun,

tan olish, qonun ijrosini ta’minlash va hamkorlik to‘g‘risidagi Gaaga konv nsiyasi

va Xalqaro M hnat Tashkilotining Bolalar m hnatini ta’qiqlash va uning eng og‘ir

shakllariga barham b rish bo‘yicha shoshilinch choralar to‘g‘risidagi 182-

Konv nsiya qoidalarini e’tiborga olib,

bola huquqlarini rag‘batlantirish va himoya qilishga yo‘naltirilgan sa’y-

harakatlarga umumsodiqlikni namoish qilgan holda, Bola huquqlari to‘g‘risidagi

konv nsiyaning to‘la qo‘llab-quvvatlanishidan ruhlanib,

bola savdosi, bola fohishabozligi va bola pornografiyasining oldini olish

bo‘yicha Harakat dasturi qoidalarining, 1996-yil 27-31-avgustda Stokgolmda

bo‘lib o‘tgan Bolalarni tijorat maqsadda s ksual ekspluatatsiya qilishga qarshi

Butunjahon kongr ssida qabul qilingan D klaratsiya va Harakat r jasining hamda

gishli xalqaro tashkilotlarning boshqa shu masalaga oid qaror va tavsiyalarning

bajarilishi muhimligini tan olib,

bolani himoyalash va barkamol shakllanishi uchun har bir xalqning

an’analari va madaniy qadriyatlarining muhimligini t gishli darajada hisobga olib,

quyidagilar haqida k lishib oldilar:

1-modda

Ishtirokchi-davlatlar mazkur Protokolda ko‘rsatilganid k, bola savdosi, bola

fohishabozligi va bola pornografiyasini taqiqlaydilar.

2-modda

Ushbu Protokol maqsadlari uchun:

a) «bolalar savdosi» - haq olish evaziga yoki boshqa shaklda qoplanadigan

foyda evaziga har qanday shaxs yoki bir guruh shaxslar tomonidan bolani boshqa

shaxsga yoki bir guruh shahslarga b rishni ko‘zlagan har qanday harakat yoki

bitimni anglatadi;

---

438

b) «bola fohishabozligi» - haq olish evaziga yoki boshqa shaklda

qoplanadigan foyda evaziga bolani s ksual maqsadlarda ishlatishni anglatadi;

c) «bola pornografiyasi» - bolaning haqiqiy yoki uyushtirilgan ochiq s ksual

faoliyatdagi ishtirokini har qanday vositalar orqali aks ettiruvchi tasvirni, yoki

asosan s ksual maqsadlar uchun bolaning jinsiy a’zolarini aks ettiruvchi har

qanday tasvirni anglatadi.

3-modda

1. Har bir ishtirokchi-davlat, h ch bo‘lmaganda quyidagi harakat va

faoliyatlar, bular milliy yoki xalqaro miqyosda yoki bir shaxs tomonidan yoki

uyushgan guruhlar tomonidan sodir etilishidan qat’iy nazar, uning jinoyat yoki

nit nsiar huquqi tomonidan to‘liq qamrab olishini ta’minlaydi:

a)

2-moddada ta’riflangan bolalar savdosi mazmunidan k lib chiqqan

holda:

i)

quyidagi maqsadlar uchun har qanday vositalar orqali bolani taklif

qilish, yetkazib b rish yoki qabul qilish:

a. bolani s ksual ekspluatatsiya qilish;

b. foyda olish uchun bola organlarini ko‘chirish;

c. bolani majburiy m hnatga jalb qilish;

ii) farzandlikka olish sohasida qo‘llaniladigan xalqaro-huquqiy hujjatlar

qoidalarini buzish orqali bolani farzandlikka olish uchun nomuvofiq tarzda,

vositachi sifatida, ko‘nishga majburlash;

b)

2-moddada ta’riflangan bola foxishabozligi uchun bolani taklif qilish,

olish, yetkazib b rish yoki bola bilan ta’minlash;

c)

2-moddada ta’riflangan bola pornografiyasini yuqorida k ltirilgan

maqsadlar uchun ishlab chiqish, taqsimlash, tarqatish, import va eksport qilish,

taklif qilish, sotish yoki saqlash.

2. Shu kabi qoidalar, ishtirokchi-davlatning milliy qonunchili qoidalari

inobatga olingan holda, yuqorida k ltirilgan har qanday harakatlarni sodir etish

maqsadda qilingan har qanday harakatga nisbatan va yuqorida k ltirilgan har

qanday harakatlarda ishtirokchilik yoki ishtirok qilishga nisbatan qo‘llaniladi.

3. Har bir ishtirokchi-davlat bu kabi jinoyatlar uchun, ularning og‘irlik

darajasini hisobga olgan holda, t gishli jazo choralarini ko‘zda tutadi.

4. Har bir ishtirokchi davlat o‘zining milliy qonunchili qoidalarini inobatga

olgan holda, mazkur moddaning 1-qismida b lgilangan jinoyatlar uchun yuridik

shaxslarning javobgarligini o‘rnatish uchun, t gishli hollarda, chora-tadbirlar

ko‘radi. Ishtirokchi-davlatning huquqiy prinsiplari inobatga olingan holda, yuridik

shaxslarning bunday javobgarligi jinoiy, fuqaroviy yoki ma’muriy bo‘lishi

mumkin.

5. Ishtirokchi-davlatlar, bolani farzandlikka olish harakatiga jalb qilingan

barcha shaxslar qo‘llaniladigan xalqaro-huquqiy hujjatlar qoidalariga muvofiq

tarzda harakat qilishlarini kafolatlash uchun barcha t gishli huquqiy va ma’muriy

choralar ko‘radilar.

---

439

4-modda

1. Har bir ishtirokchi-davlat 3-moddaning 1-qismida ko‘zda tutilgan

jinoyatlarga nisbatan, agar bunday jinotlar uning hududida yoki ushbu davlatda

ro‘yxatga olingan d ngiz yoki havo k masi bortida sodir etiladigan bo‘lsa, o‘z

yurisdiksiyasini o‘rnatish uchun zarur bo‘lgan choralarni ko‘radi.

2. Har bir ishtirokchi-davlat 3-moddaning 1-qismida ko‘zda tutilgan

jinoyatlarga nisbatan quyidagi hollarda o‘z yurisdiksiyasini o‘rnatish uchun zarur

bo‘lgan choralarni ko‘rishi mumkin:

a)

agar jinoyatda gumon qilinuvchi mazkur davlatning fuqarosi yoki

uning hududida doimiy yashash joyiga ega shaxs bo‘lsa;

b)

 agar jabrlanuvchi mazkur davlatning fuqarosi bo‘lsa.

3. Har bir ishtirokchi-davlat, shu tariqa, yuqorida k ltirilgan jinoyatlarga

nisbatan, agar jinoyatda gumon qilinuvchi o‘z davlatning hududida bo‘lsa va bu

davlat, ushbu jinoyat o‘z fuqarolaridan biri tomonidan sodir qilinganligi asosida

uni boshqa ishtirokchi-davlatga ekstraditsiya qilmayotgan bo‘lsa, o‘z

yurisdiksiyasini o‘rnatish uchun zarur bo‘lgan choralarni ko‘radi.

4. Mazkur Protokol milliy qonunchilik qoidalariga muvofiq tarzda

qo‘llaniladigan har qanday jinoiy yurisdiksiyani istisno qilmaydi.

5-modda

1.

3-moddaning 1-qismida ko‘zda tutilgan jinoyatlar ishtirokchi-davlatlar

o‘rtasida mavjud bo‘lgan har qanday ekstraditsiya to‘g‘risidagi shartnomaga

ekstraditsiya qilinishni k ltirib chiqaradigan jinoyatlar sifatida kiritiladi d b

hisoblanadi hamda bunday shartnomalarda b lgilangan shartlarga muvofiq

davlatlar o‘rtasida k yinchalik tuziladigan ekstraditsiya to‘g‘risidagi har bir

shartnomaga ekstraditsiya qilinishni k ltirib chiqaradigan jinoyatlar sifatida

kiritiladi.

2.

Agar, shartnoma mavjudligiga asoslanib ekstraditsiya qiladigan

ishtirokchi-davlat o‘zi bilan ekstraditsiya to‘g‘risida shartnomaga ega bo‘lmagan

boshqa davlatdan ekstraditsiya to‘g‘risida iltimosnoma olsa, u holda mazkur

Protokolni bunday jinoyatlarga nisbatan ekstraditsiya qilish uchun qonuniy asos

b hisoblashi mumkin.

Ekstraditsiya iltimosnoma olgan davlatning qonunida b lgilab qo‘yilgan

shartlarga muvofiq amalga oshiriladi.

3. Shartnoma mavjudligiga asoslanmay ekstraditsiya qiladigan ishtirokchi-

davlatlar, iltimosnoma olgan davlatning qonunida b lgilab qo‘yilgan shartlarga

muvofiq bunday jinoyatlarni ekstraditsiya qilinadigan jinoyatlar sifatida o‘zaro tan

oladilar.

4. Bunday jinoyatlar, ishtirokchi-davlatlar o‘rtasidagi ekstraditsiya

maqsadlari uchun, nafaqat u sodir bo‘lgan joyda, balki, agar 4-moddaga muvofiq

---

440

o‘z yurisdiksiyasini o‘rnatishga majbur bo‘lgan davlatlarning hududida sodir

etilgan bo‘lsa, shu hududlarda ham ko‘riladi.

5. Agar ekstraditsiya to‘g‘risidagi iltimosnoma 3-moddaning 1-qismida

ko‘zda tutilgan jinoyatga nisbatan qilingan bo‘lsa, va iltimosnoma olgan

ishtirokchi-davlat jinoyatchining fuqaroligi asosida uni ekstraditsiya qilmasa yoki

qilishni xohlamasa, unda mazkur ishtirokchi-davlat ushbu ishni vakolatli

organlarga jinoyat ishini qo‘zg‘atish maqsadda topshirish uchun t gishli choralarni

ko‘radi.

6-modda

1. Ishtirokchi-davlatlar 3-moddaning 1-qismida b lgilangan jinoyatlarga

nisbatan qo‘zg‘atilgan ekstraditsiya yoki jinoyat ishlari yoki t rgov harakatlarini

amalga oshirish borasida qo‘llaridan k ladigan yordamni, shu jumladan,, shu

prots ssual harakatlarni amalaga oshirish uchun zarur bo‘lgan dalillarni olish

borasidagi yordamni bir-birlariga ko‘rsatadilar.

2.

Ishtirokchi-davlatlar, o‘zaro mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan har

qanday shartnomalarga yoki boshqa o‘zaro huquqiy yordam ko‘rsatish

to‘g‘risidagi k lishuvlarga asoslangan holda, mazkur moddaning 1-qismiga

muvofiq o‘z zimmasiga olgan majburiyatlarini bajaradilar. Agar bunday

shartnomalar yoki k lishuvlar mavjud bo‘lmasa, unda ishtirokchi-davlatlar

o‘zlarining milliy qonunlariga muvofiq bir-birlariga yordam ko‘rsatadilar.

7-modda

Ishtirokchi-davlatlar o‘zlarining milliy qonunchiligi qoidalarini inobatga

olgan holda:

a) t gishli hollarda quyidagilarning olib qo‘yilishi yoki musodara qilinishini

ta’minlaydigan chora-tadbirlar ko‘radilar:

i) mazkur Protokolda ko‘zda tutilgan jinoyatlarni sodir etish uchun

ishlatiladigan, mat rial, mablag‘ va boshqa uskunalar kabi buyumlarni;

ii) bunday jinoyatlarni sodir etish evaziga olingan foydani;

b) Boshqa ishtirokchi-davlatning «a»-kichik bandda ko‘zda-tutilgan

buyumlarini yoki foydani olib qo‘yish yoki musodara qilish talabnomasini

bajaradilar;

c) bunday jinoyatlarni sodir etish maqsadda ishlatiladigan inshootlarni

vaqtincha yoki butunlay yopib qo‘yishga qaratilgan choralarni ko‘radilar.

8-modda

1. Ishtirokchi-davlatlar mazkur Protokol tomonidan man etilgan amaliyotda

jabrlangan bolalarning huquq va manfaatlarini jinoyat prots ssining barcha

bosqichlarida himoya qilish uchun t gishli choralar ko‘radilar, xususan quyidagi

yo‘llar orqali:

---

441

a) jabrlangan bolalarning zaifligini tan olish orqali va ularning maxsus

ehtiyojlarini, jumladan, ularning guvoh sifatidagi maxsus ehtiyojlarini tan olish

maqsadda shu sohadagi tartibni moslashtirish orqali.

b) jabrlangan bolalarni ularning huquqlari, roli va ish jarayonining mohiyati,

muddati va bosqichlari hamda ularning ishlari bo‘yicha chiqarilgan qarorlar

to‘g‘risida xabardor qilish orqali;

s) ish jarayonida jabrlangan bolalarning manfaatlariga ta’sir qiladigan

masalalar ko‘rilgan hollarda, ularning o‘z qarashlari, ehtiyojlari va muammolari

milliy qonunning prots ssual normalariga muvofiq tarzda bayon qilinishi va ko‘rib

chiqilishi uchun imkoniyat yaratish orqali;

d) jabrlangan bolalarga sud prots ssining barcha bosqichlarida t gishli

yordam xizmatlarini ko‘rsatish orqali;

) jabrlangan bolalarning shaxsini va shaxsiy hayotini t gishlicha

himoyalash orqali hamda jabrlangan bolalarni shaxsini aniqlashga olib k lishi

mumkin bo‘lgan ma’lumotlarni noo‘rin tarqalib k tishini oldini olish uchun milliy

qonunga muvofiq chora-tadbirlar ko‘rish orqali;

f) jabrlangan bolalar hamda ularning oilalari va ular nomidan

qatnashayotgan guvohlarni lozim hollarda po‘pisa qilish va o‘ch olish

harakatlardan himoya qilish orqali;

g) jabrlangan bolalarga komp nsatsiya b rish to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha

qaror chiqarishda va shu qarorlarni yoki farmoyishlarni ijrosida assosiz

chiktirilishiga yo‘l qo‘ymaslik orqali.

2. Ishtirokchi-davlatlar jabrlanganning haqiqiy yoshining noaniqligi jinoyat

rgov ishlarini boshlashga, jumladan, jabrlanganlarning yoshini aniqlashga

qaratilgan t rgov ishlarini boshlashga to‘sqinliq qilmasligini ta’minlaydilar.

3. Ishtirokchi-davlatlar mazkur Protokolda ta’riflangan jinoyatlardan

jabrlangan bolalarga nisbatan jinoyat-prots ssual tizim tomonidan amalaga

oshiriladigan muomalada eng avvalo bolaning oliy manfaatlarining hisobga

olinishini ta’minlaydilar.

4. Ishtirokchi-davlatlar, ushbu Protokolga muvofiq ta’qiqlangan jinoyatlar

oqibatida jabrlangan bolalar bilan ishlaydigan shaxslarni t gishli tayyorgarlikdan,

xususan, huquqiy va psixologik tayyorgarlikdan o‘tkazish uchun chora-tadbirlar

ko‘radilar.

5. Ishtirokchi-davlatlar, lozim hollarda, shu kabi jinoyatlarning oldini olish

faoliyati bilan shug‘ullanuvchi va/yoki shu kabi jinoyatlar oqibatida

jabrlanganlarni himoya va r abilitatsiya qilish bilan shug‘ullanuvchi

tashkilotlarning va/yoki shaxslarning shaxsiy dahlsizligini va himoyasini

ta’minlash uchun chora-tadbirlar ko‘radilar.

6. Ushbu moddaning qoidalari, ayblanuvchining adolatli va xolis sud

muhokamasiga bo‘lgan huquqlariga putur yetkazadi yoki zid k ladi, d b talqin

qilinmaydi.

9-modda

---

442

1. Ishtirokchi-davlatlar mazkur Protokolda ko‘zda tutilgan jinoyatlarning

oldini olish maqsadda qonunlar, ma’muriy choralar, ijtimoiy strat giyalar va

dasturlar qabul qilishi yoki ularni kuchaytirishi, amalga oshirishi va targ‘ib qilishi

rak. Asosiy e’tibor, bunday amaliyotga o‘ta zaif bo‘lgan bolalarning himoyasiga

qaratiladi.

2. Ishtirokchi-davlatlar mazkur Protokolda ko‘zda tutilgan jinoyatlarning

oldini olish choralari va ularning zararli ta’sirlari to‘g‘risida barcha t gishli

vositalar orqali xabardor qilish, ta’lim b rish va o‘qitish yo‘li bilan k ng

jamoatchilikni, shuningd k bolalarning xabardorligini oshirishda ko‘maklashadilar.

Ishtirokchi-davlatlar, mazkur modda bo‘yicha o‘z majburiyatlarini bajarishlarida,

jamoatchilikning, xususan, bolalar va jabrlangan bolalarning ta’lim, o‘qitish,

axborot dasturlarida qatnashishlarini, shu jumladan,, xalqaro darajada,

rag‘batlantirishlari lozim.

3. Ishtirokchi-davlatlar bunday jinoyatlar oqibatida jabrlanganlarga,

xususan, ularning to‘liq ijtimoiy r int gratsiyasi hamda ularning to‘liq jismonan va

psixologik tiklanishlari uchun, barcha t gishli yordam ko‘rsatilishini ta’minlash

maqsadda mumkin bo‘lgan barcha choralarni ko‘radilar.

4. Ishtirokchi-davlatlar, mazkur Protokolda ko‘zda tutilgan jinoyatlar

oqibatida jabrlangan barcha bolalar, huquqiy javobgar bo‘lgan shaxslardan

yetkazilgan zararlar uchun, h ch qanday kamsitishlarsiz, komp nsatsiya olish

bo‘yicha t gishli pros duralardan foydalanishlarini ta’minlaydilar.

5. Ishtirokchi davlatlar mazkur protokolda ko‘zda tutilgan jinoyatlarni

klama qiluvchi mat riallar ishlab chiqarilishini va tarqatilishini samarali

ta’qiqlashga qaratilgan t gishli choralar ko‘radilar.