Kasb-hunar ta’limi markazi botir boymetov qalamtasvir

5.1.  Gavda  skeleti  nima?  Gavda  suyaklari,  bo‘g‘imlari,
 
birlashmalari,  harakatlari  va  ularning  plastikasi
138

---

S kelet  in so n   ta n a sin in g   kons- 
truktiv  va  dinamik  ko‘rinishi  bodib, 
u  h a ra k atla n u v c h i  asos  vazifasini 
o ‘taydi.  O dam ning  h arakatlanishi, 
yurishi,  yugurishi,  m eh n at  qilishi, 
sport  bilan  shug‘ullanishi  va  h.k.lar 
ushbu  konstruksiyasining  tuzilishiga 
bogdiq.
Suyaklaming birlashgan joyi  (bo‘- 
g‘im  va  birikmalar)  o ‘zaro  harakati 
mushaklarga boshni burish, tana asosini 
egish  va  bukish,  qodni  ko‘tarish  va 
tushirish,  kaftni  m ushtum   holatiga
Inson  skeletining  qalamtasviri
.  Inson  qomati  rasmini  chizish 
skelet  va  uning  asosiy  qismlari  tuzilishini  ohganish  bilan  cham - 
barchas  bogdiq.  Shuning  uchun  skelet  tuzilishi  b o ‘yicha  dars 
mashg‘ulotlarini  o ‘tkazish  maqsadga 
muvofiqdir.  Skelet  tirik  odam   (yoki 
anatom ik  model)  pozasiga  yaqin  po- 
zada, tik turgan holatda,  har ikki qofii 
pastda turgan holatda va ikki oyogfiga 
bir  xil  tayanib  turgan  hola-tida  joy- 
lashtiriladi  (92-rasm): 
1
—bosh  suy- 
agi; 
2—
bo‘yin  umurtqalari; 
3—
 ko‘krak 
qafasi; 
4—
 yelka  suyagi;  5—tos  suy- 
agi; 
6—
 um urtqa  pog‘onasi; 
7
~ so n  
suyagi; 
8—
 tirsak   suyagi; 
9
—bilak 
suyagi; 
10—
 q o ‘l  panjalari  suyagi;
11
—katta  boldir  suyagi; 
12—
 kichik 
b o ld ir  suyagi; 
13—
 oyoq  p an jalari 
suyagi.
92-rasm.
139

---

keltirish hamda har bir barmoqni  alohida harakatga keltirish im- 
konini beradi. Rasm chizish chog‘ida o‘quvchilar e’tibori tors (tana 
asosi), bosh va qo‘l-oyoqlami harakatga keltiruvchi bo‘g‘imlaming 
turli-tumanligiga  qaratiladi.  Harakat  davomida  bo‘g‘imlarning 
aham iyatini  amaliy  jihatdan  tirik  odam   misolida  ko‘rsatish 
mashg‘ulotni yaxshi  o‘zlashtirilishiga turtki bo‘ladi.  Bu rassomlar 
uchun skelet va tirik inson tanasi o‘rtasida uzviy bog‘liqlik mavjud- 
ligini yaxshiroq anglab yetish imkonini beradi.
Tasviriy san’atning barcha turlarida bo‘lgani kabi, inson skeleti 
ham rnadurn ketma-kethk asosida chizihshi kerak. Awalo, qog‘ozga 
tasvirning  umumiy  holati  va  joylashadigan  o‘m ini  ko‘rsatuvchi 
yengil shtrixlar chiziladi.  Skelet balandligi vertikal bo‘yicha o‘mrov 
suyagidan  (to‘sh  suyagi  tutqichidan)  tovongacha  bo‘lgan  oraliq 
hisoblanadi va  u belgilab  qo‘yiladi.  Oyoqlar joylashuvchi  yuzada 
gorizontal tekislikdagi oyoq o‘rnini ko‘rsatuvchi perspektiv to ‘g‘ri 
chiziqlar  chiziladi.  So‘ngra  skelet  balandligini  oyoq  suyaklarini 
birlashtiruvchi  chiziq  orqali  ikkiga  bo‘linadi,  o‘mrov  suyaklari 
birlashgan joydan  esa,  ikki  yelka  suyagini  birlashtiruvchi  chiziq 
tortiladi.
Vertikal  chiziqning  yuqori  uchidan  pastga tomon butun  tana 
balandligini  hisobga  olgan  holda  bosh  balandligi  aniqlanadi  va 
shundan  so‘ng  butun  skeletning  balandligi  kelib  chiqadi.  Son 
suyaklarining  do‘mboqlari  o‘rtasidagi  oraliq  masofa  va  o‘mrov 
suyaklari  holati  o‘zaro  va  butun  skeletga  nisbatan  solishtirib 
aniqlanadi.  Aniqlangan  son  suyaklari  chiziqlari  uchidan  pastga, 
oyoqning  tizza  b o ‘g‘imlari  tom on  yo‘nalgan  to ‘g‘ri  chiziqlar 
o‘tkaziladi.  Tizza bo‘g‘imlaridan esa, tovongacha chiziq  tortiladi.
Shundan so‘ng skeletning yuqori qismining shakllarini ishlashga 
o‘tiladi.  Son chizig‘i asosida tos suyagi, uning balandhgi va umumiy 
shakli  (trapetsiya)  aniqlanadi.  Dumg‘azadan  (tos  suyagining  eng 
pastki qismida joylashuvchi qismdan) boshlanuvchi va bosh suya- 
gigacha davom etuvchi umurtqa pog‘onasi yo‘nalishini ko‘rsatuvchi 
chiziq chiziladi. Yuqorida aniqlangan bosh suyagi balandligi butun 
bosh suyagini chizishda asos bo‘lib xizmat qiladi.  Shundan so‘ng, 
bosh  suyagining  burilish  burchagini  ko‘rsatuvchi  bo‘yin  suyagi 
chiziladi.
Ko‘krak  qafasi  shakli  va  o‘lchamlari  umumiy  belgilanadi  —
140

---

umurtqa pog‘onasi  yuqori qismidan yelka suyaklari o‘tuvchi to ‘sh 
suyagigacha.  Rasmda orqa tarafdan ko‘krak qafasi ustida yotuvchi 
kurak suyaklarining umumiy ko‘rinishi yengil chiziqlarda belgilab 
olinadi.  Shundan so‘ng  qo‘l suyaklariga mos keluvchi sxema chi- 
ziqlari  —  yelka  chiziqlari  oxiridan  kaftgacha,  kaftdan  kaft  usti 
suyaklarigacha chiziq cliiziladi.
Skelet chizishdagi ketma-ketlikni pedagog  skeletdagi suyak va 
birikmalar asosida tushuntirib beradi. Bunda u quyidagi asosiy nisbat 
munosabatlarini  eslatib  o‘tishi  kerak,  odatda,  pastga  tusliirilgan 
qo‘l  son  suyagining  o‘rtasigacha  cho‘ziladi,  son  suyagi  uzunligi 
jihatidan boldir suyagi bilan deyarli bir xil, yelka va tirsak suyaklari 
ham bir-biriga teng  deb  olinislii mumkin.  Bosh suyagining butun 
skeletga nisbati esa,  1:7 yoki  1:7,5 nisbatda bo‘lislii mumkin.
Rasm cliizishdagi ketma-ketlik va tizimlilik rassomda tashkiliylik 
hamda ixchamlilik xususiyatlarini shakllantirib, kelajakda insonning 
turli  holatlari tasvirini  chizishda  san’at  asarlari yaratishda  hamda 
ijodiy  qobiliyatini  rivojlantirishda  mustalikam  asos  bo‘lib  xizmat 
qiladi.  Skelet  sxemasi  chizilganidan keyin,  suyak shakli va  suyak- 
laming birlasliish xarakterini  aniqlashtiruvchi  chiziqlar  chiziladi.
93-rasm.
141

---

Asosiy  suyaklarning  o ‘lchamini 
aniqlashda sxema va natura cliiziq- 
lari m o‘ljal bo‘lib xizmat qiladi.
So‘nggi  bosqichda  skeletning 
shtrixli  tasviri,  yorug‘-soyalik 
tushishi  natijasida  uning  hajmi 
k o ‘rsatiladi.  0 ‘tilgan  mavzuni 
m u s ta h k a m la s h   m a q s a d id a  
o ‘quvchilar  skeletning  sxematik 
shakllarini to ‘g‘ridan, yon tomon- 
dan  va  alohida  bo‘laklarini  qisqa 
tasvirlar  orqali  m ustaqil  baja- 
rishlari  maqsadga  muvofiq  (93, 
94-rasmlar).