Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

63

II bob.

 Davlat va huquqning

vujudga kеlishi

bu yondashuvni mutlaqlashtirmay, ularning ham ijobiy, ham salbiy tomonlarini 

o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Davlat va huquqning kelib chiqishi borasida-

gi ma’lum nazariyalarning hech biri oxirgi haqiqatga da’vo qilolmaydi. Ammo, 

har bir ta’limot davlat paydo bo‘lishi xususidagi ilmiy haqiqatni anglashda bir 

bosqich bo‘lib xizmat qilishi mumkin.

Davlatning paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi asosiy nazariyalar

Teologik 

nazariyasi

Tabiiy huquq 

nazariyasi

Shartnoma 

nazariyasi

Zo‘ravonlik 

nazariyasi

Davlatning paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi asosiy nazariyalar

Patriarxal 

nazariyasi

Tarixiy 

materialistik 

nazariyasi

Organik 

nazariyasi

Psixologik 

nazariyasi

 

        

 

          

  

 

 

---

64

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

Davlat va huquq nazariyasida dav-

latning mohiyati masalasi markaziy o‘rinni 

egallaydi. Binobarin, fanning boshqa barcha 

muammolarini hal etish «davlat nima» degan 

savolga beriladigan javobning ma’nosiga bog‘liq. Davlat masalasi eng murakkab, 

eng qiyin muammo bo‘lganligi bois insoniyatning aqlpeshalari bu to‘g‘rida 

xilma-xil va serqirra fikrlar bildirganlar.

Davlatshunos olimlardan biri A. Parshin shunday deb yozgan edi: «Dav-

latning tabiatini va mohiyatini teran va har tomonlama anglamay turib, dav-

latni oqilona va malakali boshqarib bo‘lmaydi»

1

. Falsafa kategoriyalaridan biri 

bo‘lmish 

mohiyat

 – narsa, hodisa, buyum va jarayonlarning muhim, asosiy, 

zaruriy, barqaror jihatlarini, ichki aloqalarini, o‘zaro munosabatlarini, qonuni-

yatlarini ifodalovchi belgilarining yig‘indisidir. Davlatning mohiyati borasida 

izlanganda, uning muhim belgilarini, barcha jihatlarini tavsiflovchi xususiyat-

larini, faoliyati va namoyon bo‘lish qonuniyatlarini ochishga intilamiz. Dav-

latning mohiyati uning ijtimoiy hayotda bajaradigan vazifasini (ijtimoiy mu-

nosabatlarni boshqarish, ularni tartibga solish va boshqa muhim vazifalarini) 

aniqlashni ham qamrab oladi.

Davlat murakkab ijtimoiy hodisa bo‘lganligi bois, uning mohiyati va 

ta’rifi xususida qadimdan turli-tuman mulohazalar bildirib kelinadi. Jumladan, 

davlatning mohiyati haqidagi dastlabki tasavvur va qarashlar zardushtiylik 

dinining muqaddas kitobi – «Avesto»da ham bayon etilgan. «Davlatmi? U 

nima o‘zi?», – deydi Zardusht va o‘zi javob beradi: «Sovuq maxluqlar ichida 

hammadan ham sovuqrog‘i davlat deb ataladi. U sovuq yolg‘onlar to‘qiydi. Uning 

nomidan «Men davlatman, ya’ni xalqman» degan yolg‘on o‘rmalab yuradi»

2

. 

Qadimgi rim faylasufi va siyosiy arbobi Mark Tulliy Sitseron (mil.av. 106–43-y.y.) 

«davlat nima» degan savolga javob izlab, shunday deb yozgan: «Davlat – bu 

umumiy huquqiy tartibotdir; davlat – bu xalq ishi, faoliyati, xalqqa taalluqli 

ishdir». Alloma olim xalq deganda kishilarning har qanday jamoasini emas, 

1 

Qarang: Паршин А. Что такое государство? Научное исследование природы государства. – 

СПб., 1907. – 17-bet. 

2 

Qarang: Fridriх Nitshe «Zardo‘sht tavallosi» / Tarj. I. G‘afurov. – T., 2007. – 43-bet.