Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

141

VI bob.

 Davlat mеxanizmi  

(apparati)

birgina muassasa tomonidan qonunsiz ravishda tortib olinishi (uzurpatsiya 

qilinishi)ni bartaraf etadilar. Masalan, qonun doirasida ishlashi lozim bo‘lgan 

ijro etuvchi hokimiyat, ayni paytda, qonun chiqaruvchi kengashning faoliyatini 

chegaralab turishi talab etiladi, aks holda parlament o‘zining mutlaq hokim-

ligini o‘rnatishi mumkin. Shu sababli ham ijro hokimiyatining boshlig‘i qo-

nunlarni imzolashda «veto» (ya’ni, vaqtincha rad etish) huquqidan foydalanadi, 

qonunchilik tashabbusi huquqiga ega bo‘ladi.

O‘z navbatida, qonun chiqaruvchi organ qonunlarning ijro etuvchi organ 

tomonidan qanday bajarilayotganligi ustidan nazorat qilish vakolatlariga ega, 

hukumat esa, parlamentga hisob berishga majbur.

Hokimiyatning turli tarmoqlari o‘rtasida o‘zaro munosabat masalasiga 

chuqurroq kirib borar ekanmiz, unda Monteskyening qarashlari Lokkning 

g‘oyalaridan farq qilishini ko‘ramiz. Hokimiyatlarning uzviy aloqadorligini tan 

olish bilan birga, Lokk qonun chiqaruvchi hokimiyat ijro etuvchi hokimiyatdan 

ustun turishini ta’kidlaydi. Monteskye esa ularning to‘la tengligi, mustaqil-

ligi, hatto alohidaligini yoqlab chiqadi. Bundan hokimiyatlar mutlaqo cheklan-

magan degan ma’no chiqmaydi. Aksincha, hech bir hokimiyat idorasi boshqa-

sining vakolatlari doirasiga aralashmaydi. Har bir hokimiyat o‘z himoyasi nuqtayi 

nazaridan o‘zga hokimiyatni nazorat qiladi, cheklab turadi, vakolatlaridan chetga 

chiqishga yo‘l qo‘ymaydi. Bunda hokimiyatlarni ta’minlashning tartibi, vositalari 

(mexanizmi) vujudga keltiriladi.

Hokimiyatlarning eng maqbul taqsimlanishi «o‘zaro tiyib turish va qara-

ma-qarshi ta’sir etish sistemasi» yordamida ta’minlanadi. Mazkur sistema bi-

ron-bir hokimiyat organining mutlaq avtoritar mavqega ega bo‘lishiga, huquqni 

va konstitutsiyani poymol etishiga yo‘l qo‘ymaydi.

Monteskye kashf etgan «o‘zaro tiyib turish va qarama-qarshi ta’sir etish 

sistemasi», ya’ni hokimiyat tarmoqlarini muvozanatda ushlash va hatto, qara-

ma-qarshi qo‘yish sistemasi davlat organlarining samarali hamkorlik qilishiga 

sharoit yarata olmaydi, – deb yozadi rus olimi A. Barnashov.

Monteskyening sxemasi «uch hokimiyat» orasida birining ustun bo‘lishini 

inkor etadi. Bu ta’limot, avvalo, hokimiyatlar taqsimlanishiga tashkiliy-huquqiy 

yondashuvni anglatadi.

Keyinchalik Monteskyening qarashlari burjuaziya mafkurachilari tomoni-

dan tanqidga uchragan. Xususan, buyuk fransuz olimi J.J. Russo ajralmas, 

yagona va bo‘linmas