Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

80

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

farq qiladi. Bunda u mehnatkashlarning ekspluatatorlarga shaxsan, ochiqdan-

ochiq qaramligiga emas, balki rasman erkin, biroq ishlab chiqarish vositalari-

dan mahrum bo‘lgan va shu sababli yashash uchun o‘z kuchini kapitalistik 

korxonalarning egalariga sotishga majbur bo‘lgan yollanma ishchilar sinfining 

yashirin iqtisodiy qaramligiga asoslanar edi.

Kapitalistik tuzumdagi davlat yaqin vaqtlargacha ekspluatatsiya qilinuvchi-

larni ekspluatatorlarga bo‘ysundirishida yordam beruvchi, ularni jamiyatni 

tashkil etishning muayyan tarixiy shakliga mos keluvchi tartiblarga rioya 

qilishga majbur qiluvchi mashina bo‘lib keldi.

Biroq keyingi o‘n yilliklarda kapitalistik jamiyatda jiddiy o‘zgarishlar yuz 

berdi. Ijtimoiy manfaatlar sinfiy manfaatlardan, umuminsoniy manfaatlar mil-

liy manfaatlardan, umumiy manfaatlar xususiy manfaatlardan ustunlik qila 

boshladi. Demokratik g‘oyalar va institutlar (tashkilotlar) keng yoyila boshladi, 

bu jamiyatning rivojlanishida davlatning o‘rni va ahamiyatiga ta’sir qilmasdan 

qolmadi. Davlat faoliyatining mazmuni, uning ijtimoiy yo‘nalishi jiddiy ravishda 

o‘zgara boshladi. Davlat zo‘rlik, majbur qilish vositasidan tobora butun jamiyat 

ishlarini boshqarish mexanizmiga aylana bordi.

Sotsialistik davlat

 to‘g‘risidagi g‘oyalar sinfiy nazariya (markscha-lenincha 

ta’limot) tarafdorlari asarlarida paydo bo‘lgan. Ular o‘z asarlarida sotsialistik 

davlatni boshqa tipdagi davlatlarga qarshi qo‘yib, asosiy tafovut hokimiyat-

ning ekspluatatsiya qiluvchi ozchilik qo‘lida bo‘lishi va undan ekspluatatsiya 

qilinuvchi ko‘pchilik qarshiligini bostirish uchun foydalanishda, deb uqtirgan-

lar. Ularning fikricha, sotsialistik davlat «sotsialistik inqilob» natijasida paydo 

bo‘ladi, ya’ni siyosiy hokimiyat zo‘ravonlik orqali egallab olinadi. Bu jarayon 

eski davlat mashinasini sindirish va proletariat diktaturasini o‘rnatish zarurligi 

bilan bog‘lanadi. Ayni paytda sotsialistik inqilob g‘alabasidan so‘ng hokimiyat 

ishchilar sinfi qo‘lida bo‘lishi rejalashtiriladi. Ishchilar sinfi esa butun xalq man-

faatlari yo‘lida ekspluatator sinflar qarshiligini bostiradi va butun xalqni yangi 

hayot qurish uchun o‘ziga ergashtirishga intiladi.

Sinfiy tipologiya ta’limoti mamlakatimizda sobiq sovet Ittifoqi parcha-

langunga qadar yagona g‘oya sifatida e’tirof etib kelindi. Ushbu ta’limotning 

asosiy kamchiligi shundaki, u dunyodagi barcha davlatlarni yagona sinfiy 

tipologiyaga kiritgan holda, bu boradagi milliy, madaniy, diniy va boshqa bir 

qator omillarni inkor etadi.