4-mavzu: XIII-XIV asrlar adabiyoti

Qo'qonda

 Muqimiy (1850-1903), Furqat (1859-1909), Zavqiy (1853-1921), Muhayyir 

(1845-1918), Usmoxo'ja Zoriy (1839-1916) kabilar adabiy davra tashkil etdilar. Qo'qon adabiy 

maktabining vakillaridan Umidiy-Havoiy (1835-1905), Kattaqo'rg'onlik Ochildimurod Miriy (1830-

1899), epik janrlar taraqqiyotiga xususan, 

dostonchilik

ka katta hissa qo'shdilar. Umidiy-Havoiy 

"Maktubchai xon", "Jangnoma", "Badavlatnoma yoki tarixi Xo'qand" kabi tarixiy dostonlar yozdi. 

Miriy esa "Ra'no va Zebo" (1884), "Qissai Salim Javhariy" (1887), "Rustam va Suhrob" (1897), 

"Majididdin va Faxruniso" (1899) kabi dostonlari, "Gulnoma", "Choynoma" singari doston-

masnaviylar bilan o'zbek epik poeziyasi taraqqiyotiga katta hissa qo'shdilar.  

Namanganda

 Nodim (1844-1909), Ibrat (1862-1937), So‘fizoda (1880-1937) 

Andijondan

 

Abdurazzoq Bimiy (1847-1918), 

Xo'janddan

 Toshxo'ja Asiriy (1864-1916), 

Sayramdan

 Yusuf 

Saryomiy (1840-1912), 

Toshkentdan

 Karimbek Kamiy (1865-1922) kabilar Qo'qondagi adabiy 

suhbatlarda tez-tez ishtirok etib turdilar. 

Xivada

 xonning o'zi Muhammadrahimxon Soniy Feruz (1844-1910) saroyda adabiy muhit 

maydonga keltirdi. 1864-yilda 20 yoshida taxtga chiqib salkam 47 yil hukmronlik qilgan bu xon uni 

yaqindan bilgan ko'pchilik tadqiqotchilar fikricha, O'rta Osiyo xonlari orasida eng aqlligi, eng 

ziyolisi edi. U "usuli jadid"ga yo'l berdi, ruslar kelmasdan ancha ilgari Xivaga toshbosma topib 

keldi.  Uning topshirig'i bilan Ahmad Tabibiy (1869-1911) "Majmuatush shuaroyi Feruzshohiy" 

(Feruzshoh shoirlari antologiyasi) ni tuzadi. 30 shoirning she'ridan namuna beradi. Ular orasida 

Komil Xorazmiy (1825-1899), Muhammad Rasul Mirzo (1840-1922), Avaz O'tar (1884-1919) kabi 

xilma-xil ko'lam va qudratdagi shoirlar bor edi.   

   

Buxoro

 amirlaridan Abdulahadxon (1882-1911) ham she'r  yozar edi.  Hisor hokimi 

Avliyoqulibek "Husayniy" taxallusi bilan devon tartib qilgan edi. 

   

Samarqandda

 Abdulazim Sipandiy (1829-1909), Siddiqiy Ajziy (1864-1927), Saidahmad 

Vasliy (1870-1925) kabi shoirlar ijod etdilar. 

    

Bu davr adabiyoti yangilanish davri adabiyotidir. Unda qadim davrlardan kelayotgan adabiy 

turlar saqlanadi. Devon adabiyotida she'riyat (poeziya) asosiy o'rin egalladi. Aruz asosiy vazn 

bo'ldi. G'azal, ruboiy, tuyuq, tarix, muammo, muxammas, musaddas, musamman va ayniqsa 

masnaviydan keng foydalanildi. Sayohat xotiralarini ifodalovchi sayohatnoma janri maydonga 

keldi. 

   

Keng ma'noni qamrab oluvchi ishq mavzui bu davrda ham she'riyatning markaziy mavzui 

bo'lib qoldi. Lekin ilohiy ishq, 

tasavvuf

 g'oyalari kuchaydi. Yusuf Saryomiy (1840-1912), 

Ziyovuddin Haziniy (1867-1923) kabi shoirlar ko'proq diniy-tasavvufiy  she'rlari bilan shuhrat 

topdilar. Badiiy adabiyotda 

hajviyot

 rivoj topdi. Adreslik tanqid kuchaydi. 

Realistik tasvir 

keng 

o'rin ola boshladi. Kundalik 

matbuot va bosmaxonalar

ning maydonga kelishi bilan she'riyat va 

o'quvchi orasi yaqinlashdi. Yangi janrlar (masalan, publitsistika, ocherk kabi) paydo bo'ldi. 

Ikkitillik (zullisonayn) an'anasi davom etdi. Madrasa ko'rganlarning deyarli hammasi arab, fors 

tillaridan xabardor edilar.  Shoirlarning ko'pchiligi o'zbek tili bilan bir qatorda tojik tilida ham ijod 

eta olar edilar. Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Shayx Sa'diy, Hofiz Sheroziy, Abdurahmon 

Jomiylar bu davr o'zbek shoirlari uchun ham ilhom berdilar. Shu bilan birga tabiiyki, shoirlarimiz 

Muhammad