Qurilishda marketing

 
1.4. Marketingni boshqarish tayanch tamoyillari va tizimlari 
Hozirgi davrda korxonada marketing xizmati mavjud bo‗lmagan bozor 
tizimidagi  biron-bir  korxona  normal  faoliyat  olib  borolmaydi.  Shuningdek, 
vaqt o‗tishi bilan marketingning foydaliligi oshib bormoqda. 

---

13 
Buning  sababi  shuki,  hammaga  ma‘lum  bo‗lgan  inson  ehtiyojlari 
cheksiz,  koxonaning  resurslari  esa  cheklangandir.  Har  bir  sub‘yektning 
o‗ziga  xos  ehtiyojlari  mavjud,  ularni  qondirish  esa  har  doim  ham  sifatli 
bo‗lmaydi. Har bir insonga o‗ziga xos individual yondashuv lozim. Shuning 
uchun  yangi  sharoitda  didning  xilma-xilligini  aniq  ajrata  oladigan  va  ularni 
his eta oladigan korxonalargina yashay oladilar. Marketing esa bunga imkon 
beradi. 
Bozor  sharoitida  savdo  tizimi  mahsulotdan  voz  kechishi  mumkin, 
davlat  zararlarni  qoplamaydi,  kredit  berishda  banklar  o‗zlarining  shartlarini 
olga  suradilar,  bozorga  xos  bo‗lgan  raqobat  paydo  bo‗ladi.  Bozor 
iqtisodiyotiga  moslashmagan  korxonalar  tez  orada  inqirozga  uchrashi 
mumkin.  Bunday  hollardan  omon  qolish  maqsadida,  xo‗jalik  faoliyati 
sohasidagi  mutaxassislariga,  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  boshqarish 
texnikasini va uslublarini o‗rganishlari lozimdir. 
Zamonaviy  O‗zbekiston  Respublikasida  marketing  endi  rivojlana 
bormoqda, shuning uchun mamlakat korxonalarining marketing faoliyatidagi 
tajribalari juda ham cheklangan. Bunda «istalgan narxda, istalgan mahsulotni 
sotish»  tamoyiliga  amal  qilinmoqda.  Bu  so‗zsiz  marketing  g‗oyasiga 
qarshidir.  
Zamonaviy marketing konsepsiyasi korxonaning barcha faoliyat turlari 
Iste‘mol 
talablarini 
va 
ularning 
kelajakdagi 
o‗zgarishini  bilishga 
asoslanishidan  iboratdir.  Bundan  tashqari  marketingning  yana  bir 
maqsadlaridan  biri  xaridorlarning  qoniqtirilmagan  talablarini  aniqlash  va  bu 
bilan  ishlab  chiqarishni  ushbu  talablarni  qoniqtirishga  yo‗llantirishdan 
iboratdir.  Marketing  tizimi  Iste‘molchilarga  zarur  bo‗lgan  miqdor  va 
assortimentdan kelib chiqqan holda, tovar ishlab chiqarishni ushbu omillarga 
bog‗liq  bo‗lgan  funksional  qaramlikka  yuz  tutadi.  Aynan  shu  sababdan 
marketing  bozorni  o‗rganish  metodlari  yig‗indisi  bo‗lishidan  tashqari,  u  o‗z 
urinishlarini  samarali  savdo  kanallarini  yaratish  va  reklama  kompaniyalarini 
o‗tkazishga qaratadi. 
Bunday  ko‗p  qirrali  va  hozirda  dolzarb  bo‗lgan  marketing  mavzusiga 
bo‗lgan  qiziqish  nafaqat,  alohida  bir  mamlakat,  balki,  butun  dunyoda  ham 
ko‗paymoqda,  ta‘kidlash  joizki  ushbu  qiziqish  kundan-kunga  ortib 
globallashmoqda.  Bu  marketing  har  birimizni  qiziqishlarimizga  taalluqliligi 
bilan 
tushuntiriladi. 
Avtomashinani 
sotayotganimizda, 
ish 
joyini 
qidirayotganimizda,  hayriya  ishlari  uchun  mablag‗  to‗playotganimizda  yoki 

---

14 
g‗oyani  ilgari  surayotganimizda  biz  marketing  bilan  shug‗ullanamiz.  Biz 
bozor o‗zi bilan nimani aks ettirishini, unda kimlar ish yuritishini, u qanday 
ishlashini, uning talablari qandayligini bilishimiz lozim.  
Ta‘kidlab o‗tilganidek, bozor iqtisodiyoti sharoitida va ayniqsa bozorga 
o‗tish  davrida  marketing  iqtisodiy  intizomlarning  eng  muhimlaridan  biri 
hisoblanadi. Bundan butun iqtisodiy xo‗jalikning samarali ishlashi marketing 
tizimi qanchalik to‗g‗ri yo‗lga qo‗yilganliligiga bog‗liq. 
Marketing  bu  -  korxonalarda  ishlab  chiqarishni  tashkil  etish  va 
boshqarish,  shuningdek,  sotish  faoliyatini  tashkil  qilish  tizimidir,  daromad 
olish maqsadida mahsulot va xizmatlarga bo‗lgan talablarni shakllantirish va 
qondirish. 
Mutaxassislar  «marketing»  terminiga  ikki  xil  ma‘noni  kiritishadi:  bu 
boshqarishning funktsiyalaridan biri va bozor munosabatlari sharoitida to‗liq 
boshqaruv konsepsiyasidir. 
Boshqaruv funksiyasi sifatida marketing moliya, ishlab chiqarish, ilmiy 
izlanishlar,  moddiy-texnik  ta‘minot  va  boshqalar  bilan  bog‗liq  bo‗lgan 
boshqa turdagi faoliyatlardan kam bo‗lmagan ahamiyatga egadir. 
Boshqaruv 
konsepsiyasi 
sifatida 
(biznes 
falsafasi) 
marketing 
korxonadan  Iste‘molni  «demokratik»  jarayon  sifatida  tan  olishlarini  talab 
etadi  va  bu  jarayonda  Iste‘molchilar  o‗zlari  uchun  zarur  bo‗lgan 
mahsulotlarga  o‗zlarining  pul  mablag‗lari  bilan  «ovoz»  berish  imkoniyatini 
yaratadi.  Bu  korxonaning  muvaffaqiyatini  aniqlaydi  va  Iste‘molchilarning 
talablarini optimal tarzda qondirish imkoniyatini beradi. 
Marketing  bu  -  ommani  xarid  qilishga  undash  uslubi  bo‗lgani  sababli, 
ko‗pchilik  bu  tushunchani  rag‗batlantirish  va  sotish  bilan  tenglashtiradilar. 
Farqi  shundan  iboratki:  sotish,  asosan  yuzma-yuz  muomalani  –  sotuvchi 
potensial  xaridorlar  bilan  muomalasini  anglatadi.  Marketing  insonlar-  ushbu 
sotuvchi  korxona  vakillarining  birontasi  bilan  ham  to‗g‗ridan-to‗g‗ri 
muomalada  bo‗lmagan  insonlar  fikrini  jalb  etish  va  undash  uchun ommaviy 
axborot  vositalarini  va  boshqa  uslublardan  foydalanadi.  Boshqaruv 
muammolari  bo‗yicha  yetakchi  nazariyotchilardan  biri  Peter  Drukker  bu 
haqida  shunday  deydi:  Marketingning  maqsadi  -  sotish  borasidagi 
urinishlarni  bekor  qilish.  Uning  maqsadi  -  mijozni  shunday  o‗rganish  va 
tushunish  kerakki,  tovar  yoki  xizmatlar  unga  aniq  to‗g‗ri  kelishi  va  o‗zini-
o‗zi sotishlari mumkin bo‗ladi. 

---

15 
Marketing  -  ko‗p  qirrali  va  dinamik  bo‗lgan  murakkab  hodisadir.  Bu 
bilan marketingni tamoyillariga va funksiyalariga, uning asosiga bir universal 
termin bilan to‗liq va adekvat tushuntirish berib bo‗lmasligi tushuntiriladi. 
«Marketing»  termini  AQSHda  20  asrning  boshlarida  paydo  bo‗lib, 
yetakchi  boshqaruv  funksiyasi  sifatida  esa  marketing  50-yillardan  boshlab 
ko‗rila boshladi. Hozirgi davrda marketingning 2000 yaqin  ta‘riflari mavjud 
bo‗lib,  ularning  har  biri  marketingning  u  yoki  bu  tarafini  yoritib  berishga 
yoki uning kompleks tavsifini berishga harakat qiladi. 
F.Kotler quyidagi ta‘rifni taklif etadi: marketing - bu tovarlarni taqdim 
etish  va  almashtirish  bilan  alohida  bir  individlar  va  guruhlarning  talab  va 
ehtiyojlarini  qondirishga  yo‗naltirilgan  ijtimoiy  va  boshqaruv  jarayonidir. 
Ushbu  ta‘rifning  asosiy  tushunchalari  -  zarurat,  ehtiyoj  va  talab;  mahsulot; 
xarajatlar va qondirish; almashuv, transaksiyalar va o‗zaro munosabatlardir. 
Buyuk 
Britaniyaning 
marketing 
jamoa 
instituti 
marketingga 
«Iste‘molchining  talablarini  aniqlash,  bashorat  qilish  va  qondirishga 
shuningdek  daromad  olishga  yo‗naltirilgan  boshqaruv  jarayoni»  degan 
ta‘rifni  beradi.  Shu  kabi  Amerika  tashkilotlari  ham  marketingni  taxminan 
ushbu kategoriyalarda aniqlashtiradi. 
Marketingning  tub  ma‘nosidan  asosiy  tamoyillar  kelib  chiqadi.  Biroq 
mahalliy  va  xorij  adabiyotlarida  «marketing  tamoyillari»  ostida  har  xil 
ma‘nolar yotadi. Turli mualliflarning qarashlarini ko‗rib chiqib va solishtirib 
quyidagi asosiy tamoyillarni alohida ko‗rsatib o‗tamiz: 
1.
 
Iqtisodiy  qarorlarni  qabul  qilishda  ehtiyojlarni,  talabning  holati  va 
dinamikasini va bozor kon‘yunkturasini hisobga olish. 
2.
 
Ishlab  chiqarishni  bozor  talablariga,  talablarning  strukturasi 
(tuzilishi)ga moslashi uchun maksimal shart-sharoitlar yaratib berish. 
3.
 
Barcha  ishlatilishi  mumkin  bo‗lgan,  avvalambor  reklama  orqali 
bozor va xaridorlarga ta‘sir etish. 
Marketing  faoliyati  quyidagi  savollarni  tahlil  qilishga  yo‗naltirilgan 
chora-tadbirlarni o‗zida aks ettiradi: 

 
Bozorlar,  ta‘minot manbalari va boshqalar tarkibiga kiruvchi tashqi 
(korxonaga  nisbatan)  muhitni  tahlil  qilish.  Tahlil  tijorat  muvaffaqiyatga 
ko‗maklashuvchi yoki bunga to‗siqlar yaratuvchi omillarni aniqlashga imkon 
beradi. 

 
Iste‘molchilarni  tahlil  qilish:  muhimlari  (amaldagi  korxona 
mahsulotini  xarid  qiluvchilar)  va  potensiallari  (ularni  muhimlar  qatoriga 

---

16 
kiritish  uchun  ishontirish  lozim).  Mazkur  tahlil  xarid  qilish  to‗g‗risida  qaror 
qabul  qilish  huquqiga  ega  va  ularning  keng  ma‘nodagi  talablarini, 
shuningdek,  o‗zimizning  mahsulotlarimiz  bilan  bir  qatorda  raqobatlashuvchi 
mahsulotlarni  xarid  qilish  jarayonlarini,  demografik,  iqtisodiy,  geografik  va 
odamlarning boshqa tavsiflarini tadqiq etishdan iboratdir. 

 
Mavjud  tovarlarni  o‗rganish  va  kelgusi  tovarlarni  rejalashtirish, 
ya‘ni  assortiment,  parametrik  qatorlar  va  qadoqlashni  hisobga  olgan  holda 
yangi  tovarlarni  yaratish  yoki  eskirganlarini  modernizatsiya  qilish 
kontsepsiyasini  ishlab  chiqish.  Eskirgan  va  belgilangan  daromadni 
keltirmaydigan tovarlar ishlab chiqarishdan va eksportdan olib tashlash. 

 
Tovar  harakati  va  sotilishini  rejalashtirish  kerak  bo‗lgan  taqdirda 
do‗kon  va  omborlarni  hisobga  olish  bilan  tegishli  sotish  tizimini  yaratishni 
o‗z ichiga oladi. 

 
Xaridor  agent  va  bevosita  sotuvchilarga  yo‗naltirilgan  reklamalarni 
kombinatsiyalash,  shaxsiy  sotuvni  yo‗lga  qo‗yish,  obro‗li  nosavdo  tadbirlar 
(«Pablik releyshnz») va turli xildagi iqtisodiy rag‗batlantirishlar orqali talabni 
shakllantirishni ta‘minlash va sotishni rag‗batlantirish. 

 
Eksport  qilinuvchi  mahsulotlarga  narxlar  darajasi  va  tizimini 
rejalashtirish,  narx,  kredit  muddatlari,  chegirma  va  boshqalarni  ishlatish 
«texnologiya»larini aniqlashni o‗z ichiga oluvchi narx siyosatini ta‘minlash. 

 
Mahsulot ishlatilishini tegishli havfsizlik darajasini ta‘minlash, atrof 
muhitni  himoyalash  majburiyati,  ahloq-odob  qoidalariga  mos  kelishini, 
Iste‘mol  tovarlari  xususiyatlarini  muvofiqlik  darajasini  ifodalovchi  korxona 
mahsulotlarini import qiluvchi mamlakatning texnik va ijtimoiy me‘yorlarini 
qondirish. 

 
Marketing  faoliyatini  tizim  sifatida  boshqarish,  ya‘ni  marketing 
dasturlari  va  korxona  ishida  qatnashuvchi  har  bir  ishchining  individual 
majburiyatlarini  bajarish  va  nazorat  qilish,  tavakkalchilik  va  foyda  darajasi, 
marketing qarorlarini samaradorligini baholash kabilar kiradi. 
Yuqorida  ta‘kidlangan  tadbirlarni  amalga  oshirish  uchun  marketing 
strategiyalarini  o‗tkazilishini  samaradorligi  bog‗liq  bo‗lgan,  ya‘ni  ishlab 
chiqaruvchilarni va xizmat ko‗rsatish korxonalarini, ulgurji va chakana savdo 
korxonalarni, marketing bo‗yicha mutaxassislarni va turli xil Iste‘molchilarni 
o‗zida  mujassamlashtirgan  marketing  sub‘yektlarining  katta  rolini  hisobga 
olish  zarurdir.  Ta‘kidlash  lozimki,  marketing  funksiyalarini  bajarish 

---

17 
ma‘suliyati turli uslublar orqali taqsimlansa-da, ularni ko‗p hollarda umuman 
bajarmaslik mumkin emas, ular albatta biror kim tomonidan bajarilishi lozim. 
Marketing  jarayoni  xaridorni  o‗rganish  va  uning  talablarini  aniqlash 
bilan  boshlansa,  xaridor  tomonidan  mahsulotni  xarid  qilish  va  uning 
aniqlangan talabini qondirish bilan ushbu jarayon o‗z nihoyasiga yetadi. 
Marketingni boshqarishning asosiy mazmuni bu talabni boshqarish deb 
qaraladi.  Shunday  ekan  talabni  turlari  va  bu  talabning  turli  holatlarida 
marketingning  qanday  yo‗l  tutishini  ko‗rib  chiqish  kerak.  Talabning  asosiy 
turlari 8 ta bo‗lib, ular quyidagilardan iborat: 
1.