%збекстан республикасы жо№ары

Dramaturgiya  hám  teatr. 
Joqarıda  aytıp  ótilgenindey,  dramaturgiya  teatr 
menen  ajıralmas  baylanıslı.  Dramalıq  shıǵarma  teatr  ushın  jazıladı.  Dramadaǵı 
dialoglar, monologlar aktyorlardıń saxnada oynap, háreket etiwi barısında aytıladı, 
ekspoziciyalar  aktyorlardıń  háreket  etiw  sharayatın  kórsetiw  ushın  jazıladı. 
                                                      
1
  Гуляев  Н.А.,  Богданов  А.Н.,  Юдкевич  Л.Г.  Теория  литературы  в  связи  с  проблемами  эстетики.  Учебное 
пособие. Москва, “Высшая школа”, 1970, сc. 350-351.     

---

 
51 
 
 
Dramadaǵı  konflikt  saxnada  xarakterdiń  ashılıwın  támiyinlew  ushın  dúziledi.  Bir 
sóz  benen  aytqanda,  dramalıq  shıǵarmanıń  haqıyqıy  ómiri  teatr  saxnasında 
keshedi. Sonıń ushın da, Aristotel dramanı is-háreketke elikleytuǵın shıǵarma, oy-
pikirdi  bayanlaw  arqalı  emes,  qıymıl-háreketler  arqalı  beretuǵın  shıǵarma  dep 
ataydı
1
.  
Al,  V.G.Belinskiy  bolsa  dramanıń  teatr  menen  baylanısın  tómendegishe 
sıpatlaydı:
 
“Dramatikalıq  poeziya  (shıǵarma)  saxna ónerisiz shontıq bolıp qaladı: 
adamdı tolıq túsiniw ushın onıń qalay háreket etetuǵının, sóyleytuǵının biliw azlıq 
etedi, sonıń menen birge onıń qalay háreket etetuǵının, qalay sóyleytuǵının, qalay 
sezetuǵının  kóz  benen  kóriw  kerek  hám  qulaq  penen  esitiw  kerek”
2
.
 
Bunday 
sıpatlarǵa iye shıǵarma dóretiw ushın dramturgtıń jazıw uqıbına, ádebiy bilimlerge 
iye  bolıwı  ele  jetkiliksiz.  Ol  saxna  óneriniń  sırların  da  biliwi  tiyis.  Kóp  ǵana  ullı 
dramaturgler  teatr  menen  baylanıslı  bolǵan.  Mısalı,  dúnya  dramaturgiyasınıń 
klassigi  Vilyam  Shekspir  teatrda  aktyor  hám  rejissyor  bolıp  islegen.  Teatr  menen 
óz-ara  baylanısta  bolǵan  dramaturgler  drama  jazıw  barısında  belgili  teatr 
qánigelerinen  másláhátler  alıp  turǵan.  Belgili  qaraqalpaq  dramaturgleri 
T.Allanazarov, S.Xojaniyazov teatrda rejissyor, J.Aymurzaev aktyor bolip islegen, 
T.Seytjanov,  P.Tilegenov  teatr  menen  tıǵız  baylanısta  bolǵan,  házirgi 
dramaturglerden  Q.Mátmuratov  teatrda
 
ádebiy  másláhátshi  bolıp  islegen. 
Dramaturglerdiń  teatr  menen  bunday  tıǵız  baylanısları  olardıń  dramalıq 
shıǵarmalarınıń  tabıslı  bolıwın  támiyinlegen.  Sebebi,  olar  ádebiy  bilimlerden 
tısqarı saxna sırların da jaqsı ózlestirgen.  
Olay bolsa, dramanı ózine ǵárezli etip baylap qoyǵan teatr qanday óner? Onıń 
qanday sırları bar? 
Teatr
  –  bul  birneshe  kórkem  ónerlerdiń  bir  ónerge  qosılıp  háreket  etiwinen 
jaralǵan  sintetikalıq  (qospaq)  óner.  Onda  oyın  kórsetiw  (aktyorlıq)  ónerinen 
baslap,  rejissyorlıq,  súwretshilik  (dekoraciya),  muzıka,  xoreografiya  ónerleri, 
sonday-aq texnikalıq ónerler: jarıq beriw, saxnanı bezew, grimlew, kostyum tańlaw 
                                                      
1
 
Тимофеев Л.И., Tураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. M., “Просвещение”, 1974, стр. 70.  
2
 Белинский В.Г. Собр. соч. в 3-x томах. T. 2. Moсквa. ГИХЛ, 1948, стр. 351
. 

---

 
52 
 
 
h.t.b.  jámlenedi  hám  olardıń  barlıǵı  dramalıq  (ádebiy)  shıǵarmanı  saxnaǵa 
kóshirip,  janlı  kórsetiw  ushın  xızmet  qıladı.  Sonıń  ushın  da,  teatr  –  sintetikalıq 
óner.   
Birinshi  náwbette,  teatr  –  saxna  óneri,  yaǵnıy  is-háreketti,  qıymıl-
qozǵalıslardı kórkem sóz benen bir qosıp beretuǵın óner. Bul háreketlerdi saxnada 
aktyor  atqaradı.  Aktyorlar  dramadaǵı  personajlardı  saxnada  qayta  “tiriltip”  jańa 
obrazlar  jaratadı.  Saxnadaǵı  obrazlar  ádebiy  obrazlar  tiykarında  jaratıladı.  Degen 
menen,  saxnadaǵı  shıǵarma  ádebiy  shıǵarmanıń  anıq  kóshirmesi  emes,  al  ádebiy 
shıǵarmanıń  tiykarında  jaratılǵan  jańa  kórkem  óner  shıǵarması.  Sonlıqtan, 
dramaturgiya  hám  teatr  bir-birin  tolıqtırıp  turadı,  olar  birinen  biri  ǵárezli.  Teatr 
óneriniń  rawajlanıwı  menen  onnan  opera,  balet  sıyaqlı  ónerler  ósip  shıǵadı. 
Operada atqarıwshılıq (qosıq hám muzıka) óneri, balette muzıka hám xoreografiya 
ónerleri  jetekshilik  etken  menen,  bári  bir  olar  da  obraz  jaratıwda  ádebiy  tekstke 
tiykarlanadı. Opera hám baletke arnalǵan ádebiy tekstti