O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi

2.  Broun  harakati. 
Kolloid  eritmalarni  ultromikrоskop  orqali  tekshirib,  kolloid 
zarrachalar  doimo  harakatda  ekanligini  ko‗ramiz.  Ultromikrоskop  kashf 
qilinishidan  bir  qancha  vaqt  ilgari  (1827  yilda)  ingliz  botanigi  R.  Broun 
mikroskopdan  foydalanib,  suyuqlikka  aralashgan  gul  changining  to‗xtovsiz  va 
tartibsiz  harakatda  bo‗lishini  aniqladi.  Keyinroq  borib,  bu  harakat 
Broun 
harakati
  deb  atalgan.  Broun  shu  xodisani  xilma-xil  moddalarda  kuzatib,  bu 
tartibsiz harakat moddaning tabiatiga bog‗liq bo‗lmay temperaturaga, suyuqlikka 
aralashgan  zarrachaning  katta  kichikligiga  va  suyuqlikning  qovushqoqlilgiga 
bog‘liq  ekanligini  topdi.  Broun  harakatining  sababi  uzoq  vaqtgacha  aniqlanmay 
keldi.  O‗tgan  asrning  ikkinchi  yarmida  gazlar  ginetik  nazariyasining 
muvaffaqiyatlari asosidagina Broun harakati sababini aniqlash mumkin bo‗ldi. Bu 
nazariyaga  muvofiq,  suyuqlik  molekulalari  hamma  vaqt  harakatda  bo‗ladi,  ular 
suyuqlikka  tushurilgan  zarrrachaga  kelib  uriladi  va  uni  bir  tomondan  ikkinchi 
tomonga  siljitadi.  Demak, 
Broun  harakati  suyuqlik  molekulalarining  issiqlik 
harakatidan kelib chiqadi. 
 
Kolloid  zarrachalarning  harakat  yo‗li  doimo  o‗zgarib  turadi,  uning  o‗tgan 
yo‗lini  chizib  borish  juda  qiyin.  Perren  zarrachaning  turgan  joyi  ma‘lum  vaqt 
ichida  qancha  o‗zgarishini  aniqlashni  taklif  qildi.  Kolloid  zarracha  yo‗lining 
ma‘lum vaqt o‗zgarishi 
zarrrachaning siljishi deyiladi
. 
Mastika  suspenziyasining  zarrachasi  har  30  sekundda  o‗tgan  yo‗lining 
tekislikdagi  proeksiyasi  ko‗rsatilgan.  Zarrachaning  siljishi  Broun  harakatining 
qanchalik sust yoki tez bo‗layotganligi haqida fikr yuritishda imkon beradi. 
1905  yilda  Eynshteyn  va  1906  yilda  Smoluxovskiy  (bir-biridan  bexabar) 
Broun harakatining kinetik nazariyasini yaratdilar.  
Broun  harakatini  yanada  batafsil  va  chuqur  tekshirish  natijasida 
fluktuatsiyalar  nazariyasi 
yaratildi.  Fluktuatsiya  deganda,  ayni  sistemaning 
mikroob‘ektlaridagi zichlik,  konsentratsiya  yoki boshqa  parametr qiymatlarining 
o‗rtacha muvozanat qiymatlaridan chetga chiqish xodisasi tushuniladi. 
Masalan,  Svedberg ma‘lumotlariga  ko‗ra  oltin  zolining 1000 nm
3 
hajmida 
dispers faza zarrachalarining o‗rtacha soni 1,545 ga teng lekin ayrim vaqtlarda bu 
qiymat 0 bilan 7 orasida bo‗ladi. O‗rtacha qiymatdan chetga chiqishining sababi 
shundaki,  zarrachalarning  betartib  harakati  natijasida  sistemaning  mikrohajmiga 
kelib  qoladigan  zarrachalar  soni  ba‘zan  ko‗p,  ba‘zan  esa  kam  bo‗lishi  mumkin. 
SHunday qilib,fluktuatsiya diffuziyaga qarama-qarshi jarayoni ekanligiga ishonch 
hosil  qilamiz,  lekin  bu  ikkala  jarayon-zarrachalar  issiqlik  harakatining  oqibati 
ekanligini  unutmaslik  kerak.  Diffuziya  o‗z-o‗zicha  sodir  bo‗ladigan  jarayon 
ekanligi  sababli,  termodinamikaning  ikkinchi  qonuniga  muvofiq,  qaytmas  holda 

---

65 
 
sodir bo‗ladi, fluktuatsiyalarning borligi esa termodinamikaning ikkinchi qonuni 
statistik  xarakterga  ega  ekanligini,  ya‘ni  bu  qonun  alohida  zarracha  (yoki  oz 
sondagi  zarrachalar)  qullanilmasligini  ko‗rsatadi.  Demak,  Diqffuziya  va 
fluktuatsiya  hodisalarining  mavjudligi-dealiktiv  materializmning  qarama-
qarshiliklar birligi haqidagi qonunining to‗g‗ri ekanligini ko‗rsatuvchi isbotlardan 
biridir,  deb  xulosa  chiqarib  olamiz.  Eynshteyn  va  Smoluxovskiy  Broun 
xarakatining  tezligi  emas,  ularning  o‗rtacha  siljishi  oralig‗i ∆x
2
,  diffuziya 
koeffitsenti D va  siljish vaqti ∆t o‗rtasidagi bog‗liqlikni aniqladi. 
∆x
2
 = 2D*∆t   
 
 
 
 (1) 
D = (RT)/ (N
A
) * 1 / (6 π r η)  
 
 (2) 
Agar  D (2) ni  (1) qo‗ysak u xolda ∆x
2
=1/3*(RT)/(Nπrη)*∆t kelib chiqadi. 
Tenglamadagi  N  dan  boshqa  barcha  kattaliklarni  tajribadan  topish  va  ulardan 
foydalanib    N  (Avagadro  soni)  ni  xisoblab  chiqarish  mumkin.  Perren  tajribalar 
asosida  Avagadro soni 6,85 * 10
23
 ekanligini topdi.