O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi

3-Ma’ruza. Termodinamikaning ikkinchi qonuni
. 
Entropiya
. 
Termodinamikaning uchinchi qonuni 
Maruza rejasi: 
1.
 
Termodinamikaning ikkinchi qonuni 
2.
 
Entropiya 
3.
 
Termodinamikaning uchinchi qonuni 
Tayanch  iboralar. 
xarorat,  reaksiyaning  issiqlik  effekti,  termodinamika, 
diffuziya,  termodinamik xossa, termokimyo, jarayonlarning yo‗nalishi.
 
1. Termodinamikaning ikkinchi qonuni 
  Tabiatda  o‗z-o‗zidan  boruvchi  jarayonlarning  yo‗nalishi  qonuniyatlarini 
termodinamikaning ikkinchi qonuni ko‗rsatib beradi. Termodinamikaning birinchi 
qonuni  sistemada  turli  energiyalarning  ekvivalentligini  hamda  sistema  qabul 
qilayotgan  yoki  berayotgan  issiqlik,  bajarilayotgan  ish  va  ichki  energiyaning 
o‗zgarishi orasidagi bog‗lanishlarni ko‗rsatib, har qanday jarayonlarning energetik 
balansini  o‗rnatsada,    bu  jarayonlarning  o‗z-o‗zidan  borishi  mumkinligi  va 
yo‗nalishi haqida hech qanday ma‘lumot bermaydi. Termodinamikaning birinchi 
qonuniga  binoan  issiqlikning  issiq  jismdan  sovuq  jismga  va  aksincha  o‗tish 
imkoniyati  bir  xildir.  Ammo  tabiatda  haqiqatdan  ham  boruvchi  real  jarayonlar 
ma‘lum  yo‗nalishga  ega  ekanligi  bizlarga  ayon.  Masalan,  issiqlik  issiq  jismdan 
sovuqqa  o‗z-o‗zidan  o‗tadi,  suyuqlik  balandlikdan  quyiga  oqadi,  gaz  yuqoriroq 
bosimdan  kamroqqa  o‗tadi,  sistemada  doimo  konsentratsiyalarning  tenglashishi 
(diffuziya)  kuzatiladi  va  etarli  darajadagi  katta  sistemalarda  boruvchi  real 
jarayonlarda  hech  qachon  teskari  jarayon  o‗z-o‗zidan  bormaydi.  Barcha  real 
jarayonlar  nomuvozanat  (qaytmas)dir.  Ular  yuqori,  ayrim  hollarda  katta 

---

19 
 
tezliklarda  boradi,  bunda  nomuvozanat  holatdagi  sistema  o‗zgarib  borib, 
muvozanatga  yaqinlashadi.  Muvozanat  holatda  jarayon  to‗xtaydi.  Hamma 
nomuvozanat  jarayonlar  muvozanatga  erishish    yo‗nalishida  o‗z-o‗zicha,  ya‘ni 
tashqi  kuchlar  ta‘sirisiz,  boradi.  Teskari  yo‗nalishdagi  jarayonlar  sistemani 
muvozanatdan  uzoqlashtiradi  va    ularning,  tashqi    kuchlar  ta‘sirisiz,  borishi 
mumkin emasligi aniq. Sistemani muvozanat holatga yaqinlashtiradigan  va atrof  
muhitning ta‘sirisiz boradigan jarayonlar o‗z-o‗zidan boruvchi, tabiiy yoki musbat 
jarayonlar  deyiladi.  Tashqi  ta‘sirlarsiz  o‗z-o‗zidan  bora  olmaydigan  jarayonlar, 
tabiiy bo‗lmagan yoki manfiy jarayonlar deyiladi. Izolyasiyalangan sistemalarda, 
tashqi ta‘sirlar umuman ko‗zda tutilmaganligi sababli, faqat o‗z-o‗zidan boruvchi 
(musbat) jarayonlar kuzatiladi. 
  Jarayonlar  qaytar  va  qaytmas  bo‗lishi  mumkin.  Agar  jarayonni  to‗g‗ri 
tomongagina  emas,  balki  teskari  tomonga  ham  olib  borish  mumkin  bo‗lsa  va 
bunda  sistema  ham  atrof  muhit  ham  o‗zining  ilgarigi  holatiga  qaytib  kelsa, 
bunday jarayon qaytar jarayon deyiladi. Jarayon sodir bo‗lgandan keyin sistemani 
va atrof muhitni bir vaqtning o‗zida avvalgi holatiga qaytarish mumkin bo‗lmagan 
jarayonlar  qaytmas  deyiladi.  Qaytmas  jarayonda  sistemani  avvalgi  holatga 
qaytarish  mumkin,  lekin  atrof  muhitda  qandaydir  o‗zgarishlar  qoladi  (masalan, 
atrof  muhitda  jismlarning  energiyasi  o‗zgaradi).  Jarayonning  qaytar  yoki 
qaytmasligi  ushbu  jarayonni  o‗tkazish  sharoitlari  va  usullari  bilan  belgilanadi. 
Masalan,  idishning  bir  qismiga  ma‘lum  miqdorda  gaz  yuborilgan,  ikkinchi 
qismida  esa,  yuqori  vakuum  hosil  qilingan  bo‗lsin.  To‗siqni  bir  onda  olib 
tashlasak,  gaz  ―bo‗shliqqa‖  kengayadi.  Ushbu  jarayon  qaytmas,  chunki  teskari 
jarayonni o‗zkazish uchun (gazni siqish uchun) ish talab qilinadi, ishni esa atrof 
muhit energiyasining o‗zgarishi hisobiga olish mumkin. 
Xuddi  shu  gazning  kengayish  jarayonini    qaytar  olib  borish  mumkin:  agar 
gazni porshen tagiga joylab, porshenga berilgan bosimni kamaytirish yo‗li bilan 
gazni kengaytirsak va bunda har bir ondagi porshenga berilayotgan tashqi bosim 
gazning  bosimidan  cheksiz  kichik  miqdorga  kichik  bo‗lsin.  Agar  porshen 
inersiyaga  ega  bo‗lmasa  va  ishqalanishsiz  harakatlansa,  jarayon  qaytar  bo‗ladi. 
Porshen  harakatlanayotganda  kengayayotgan  gaz  ma‘lum    ish  bajaradi.  Agar 
ushbu  ishni  yig‗ilsa  (masalan,  prujina  siqilsa),  unda  yig‗ilgan  energiya  teskari 
jarayonga (gazni siqishga) aniq etishi kerak. Qaytar jarayonda bajarilayotgan ish 
eng katta bo‗ladi: u maksimal ish deyiladi. Shunday qilib, qaytar jarayonni teskari 
yo‗nalishda  borishga  majbur  qilish  mumkin,  bunda  qandaydir  mustaqil 
o‗zgaruvchini  (masalan  bosimni)  cheksiz  kichik  qiymatga  o‗zgartiriladi.  Qaytar 
jarayonlar  real  jarayonlarning  ideallashtirilishidir.  Amalda  unga  yaqinlashish 
mumkin, lekin etishish mumkin emas, chunki, masalan, vaznga ega bo‗lmagan va 
ishqalanishsiz ishlaydigan porshenni yaratib bo‗lmaydi. Maksimal ish faqat qaytar 
jarayonda  xosil  bo‗ladi.  Buning  ma‘nosi  shuki,  sistema  qanchalik  muvozanatga 
yaqin bo‗lsa, shunchalik katta ish olish mumkin. Bunda ushbu o‗zgarish qanchalik 
qaytarlikka  yaqin  bo‗lsa,  ish  shunchalik  sekin  ishlab  chiqiladi,chunki  qaytar 
kengayish cheksiz sekin boradi, lekin maksimal miqdorda ish bajariladi.  
  Agar  issiq  va  sovuq  jismlar  tutashtirilsa,  unda  issiqlik  issiq  jismdan 
sovuqqa    o‗tadi.  Ushbu  jarayon  termik  muvozanat  o‗rnatilguncha,  ya‘ni  ikkala 

---

20 
 
jism  haroratlari  tenglashguncha  boradi  va  u  qaytmasdir.  Vodorod  bilan  kislorod 
orasidagi  kimyoviy  reaksiya,  uni  oddiy  usulda,  masalan,  aralashmani  uchqun 
bilan  portlatish  yo‗li  bilan  o‗tkazilsa,  qaytmas  bo‗ladi.  Ammo  ushbu  reaksiya 
qaytar ishlaydigan elektrokimyoviy elementda olib borilsa, qaytar bo‗ladi. Ayrim 
jarayonlar  haqiqiy  qaytmas  bo‗ladi.  Ularni  hech  qanday  yo‗l  bilan  qaytar 
o‗tkazish  mumkin  emas.  Bu  shunday  jarayonlarki,  ularning  borishida  birdan-bir 
natija  ishning  issiqlikka    aylanishidir:      qattiq  sirtlarning  mexanik    ishqalanishi, 
suyuqlik va  gazlardagi   ichki ishqalanish,  issiqlik  o‗tkazuvchanlik va boshqalar. 
Har  qanday  qaytmas  jarayonlarda  sistemadagi  bosim,  harorat,  konsentratsiya  va 
boshqa  intensiv  parametrlarning  tenglashuvi  sodir  bo‗ladi,  ya‘ni  energiya  va 
modda  tengroq  taqsimlanishga  intiladi.  Bunday  jarayonlar  energiyaning 
dissipatsiyasi,  ya‘ni  energiyaning  sochilishi  deyiladi.  Qaytmas  o‗z-o‗zidan 
boruvchi  jarayonlar  sistemani  muvozanat  holatiga  yaqinlashtirish  yo‗nalishida 
boradi. Bundan tashqari, ushbu jarayonlar issiqlik uzatilishi yoki molekulalarning 
tartibsiz xarakati bilan bog‗liq. Murakkab jarayonda bitta bosqich qaytmas bo‗lsa, 
butun  jarayon  ham  qaytmas  bo‗ladi.  Real  jarayonlarda  bunday  bosqichlar 
ishqalanish,  issiqlik  uzatish  yoki  massa  uzatish  (diffuziya,  konveksiya) 
jarayonlaridir. Ularning natijasida real jarayonlar qaytmas bo‗ladi.