а '
(Я = max Axt ) ,
ya’ni
D
figura (egri chiziqli trapetsiya) kvadratlanuvchi va uning yuzi
301
о
S = j f ( x ) d x
boM adi.
Agar yuqoridagi
D
figura quyidan
y=0
to'g'ri
chiziq o'miga
у
=
f
(x),
XE.\a\b\)
chiziq bilan
chegaralangan bo'lib,
(p{x
)
funksiya uzluksiz
bo'lsa, u holda
О
S = \(f(x)-(p(x))dx
bo'ladi.
12.1-misol.
y-x2
va
x=y1
chiziqlar bilan chegaralanagan
67-rasm
figuraning yuzini toping.
Yechish. Berilgan figura yuqoridan
у
=
*Jx,
0
<
jc
< 1 chiziq bilan, quyidan
e s a y ^
,
0<
x<
1 chiziq bilan chegaralangan (67-rasm). Shuning uchun
1
S = j(>fx - x2)dx =
2xl
'- - x 3
0 3
1
-
2
_ i - I
о’ з з “ з
Egri chiziqli trapetsiyadagi egri chiziq parametik usulda
( x =
{
(a<,t<,/3)
berilgan bo'lsin, bunda
]
kesmada
if/
(t)
uzluksiz,
cp(t)
esa monoton va uzluksiz
hosilaga ega deb faraz
qilamiz. O'zgaruvchini almashtirish qoidasiga asosan quyidagiga ega bo'lamiz:
r
p
s = \ f ( x ) d x
= J
y(t)qf{t)dt
(
1
)
a
a
l x = acost,
12.2-misol |
(0^^2я) ellipsning yuzini hisoblang.
Yechish. Awal ellipsning chorak qismining yuzini topamiz:
302
—
= ^bsint(-asint)dt
=
ab
j
sin:
tdt
=
—
j
(1 - cos 2 = —
f
f
j
2 = — —
4
n
о
2 0
2 \
2
Demak,
S=nab.
f
x = a(t-sin t),
12.3-misol. Ox
o‘qi va {
0< t< 2x
sikloidaning bir arkasi
'y = fl(l-cos?),
bilan chegaralangan figura yuzini hisoblang.
Yechish.
(1) formulaga ko‘ra
2
k
2
k
5=|a(l-cos/)a(l-cos/)£// =
a 1
J(l- c o s /)2^ =
о
0
2
k
2 x
2
k
= a 2( J
dt-
2 J cos
tdt +
j со82йЛ) = а 2((/-28т/)|о* +
0
0
0
1
I
j
+ — | (1 +
cos2t)dt) = а 2(2л
+ -(/ + -sin
2t)
2 л
,
) =
З л а.
0
2
-§. Qutb koordinatalar sistemasida figuraning yuzini hisoblash
Qutb koordinatalar sistemasida tenglamasi
r
=
r(
boMgan
I
egri chiziq,
(p = a
va
nurlar bilan chegaralangan figura yuzini hisoblash talab qilinsin.
Bu figurani to‘g‘ri figura, ya’ni boshi
О
nuqtada boMgan
*
nur
(
a<(p*< P
)
r = r((p)
chiziqni ko'pi bilan bitta nuqtada kesib oMadi deb faraz
qilamiz. Shuningdek,
f = f{
funksiyani [a,/?] da uzluksiz deb qaraymiz.
Egri chiziqli
OAB
sektoming yuzini hisoblash uchun integral yigMndi tuzish,
keyin esa limitga oMishdan iborat algoritmdan foydalanamiz.
1.
[«,/?]
ni
n
ta
qism
kesmalarga
boMamiz
va
a = % <
n =/3, A(pk=
belgilash kiritamiz. U holda
OAB
egri chiziqli sektor
n
ta egri chiziqli qism sektorlarga ajraladi.
303
2. Har bir
[<рк_Ху<рк], к = \,п
qism kesmadan ixtiyoriy ravishda
6k
nuqtani
tanlab olamiz va
r{(p)
funksiyaning shu nuqtalardagi qiymatlarini hisoblaymiz:
rk=r{6k\ k = \,n
3. Har bir
VpkA,(pk\
qism kesmada
r = r(
funksiyani o‘zgarmas va qiymati
rk = r{6
k) ga teng deb qaraymiz. Bu holda egri chiziqli qism sektomi radiusi
rk = r (@k)>
markaziy burchagi
A
bo'lgan doiraviy sektor bilan almashtiramiz (68-
rasm).
68-rasm
Bunday doiraviy sektor yuza A
Sk = —r 2(Ok)A
formula bilan hisoblanadi.
Egri chiziqli
OAB
sektoming
S
yuzini taqriban
n
ta doiraviy qism sektorlardan
tuzilgan figura yuziga teng deb qarash mumkin:
(1)
taqribiy tenglik
[(pk.v(pk\
kesmalar qanchalik kichik boMsa, shunchalik
aniq boMadi. (1) ning o'ng tomoni
~r~{(p)
uzluksiz funksiya uchun integral yigMndi
boMadi.
4.
OAB
egri chiziqli sektoming yuzi
S
deb integral yigMndining
Л
-^Odagi limit qiymatini qabul qilamiz:
304
s
= lim
\Y^r\ek )A
= I j Z-2 ()
............
2 a
Shunday qilib, egri chiziqli sektoming yuzi quyidagi formula bilan hisoblanar
ekan.
I f ,
s = -\r~(
2)
12.4-misol.
r = fl(l + C0S(3)
kardioida bilan chegaralangan figuraning
yuzini hisoblang (69-rasm).
Yechish.
Kardioida qutb o‘qiga
nisbatan simmetrik, demak uning yuzi
ABO
egri chiziqli sektor yuzining
ikkilanganligiga teng boiadi.
ABO
egri
chiziqli sektor A* = 6f(l + C0S^) chiziq,
(f> = 0,(p = 7T
nurlar bilan chegarlangan.
(2) formulaga ko‘ra
S = 2-
J
v7d(p
=
a 1
J(1 + cos
ф)1 d(p~ai1 ^{\
+ 2cosy>+ ^+
C° ^ ^ )d(p =
,,3
„ .
1 . „ s
= я'(—
+
—
sin2
r
3
2
=
—na
2
12.5-misol.
r - a^j
cos
2cp
lemmskata bilan chegaralangan figuraning yuzini
toping.
Yechish. yJcos2xp
funksiya
[0;27t] ning faqatgina
- i - i , 1 va
4 '4 'J
— -— г qismlarida aniqlangan
. 4 4 *J
(70-rasm). Bu figura qutb boshi va qutb
o‘qiga nisbatan simmetrik. Shuning uchun
305
I f
1
S —
4 — Ja~ cos
Icpdcp
=
2a'
—sin 2
(p
л
~ 4 = a 2
0
Mashq va masalalar
Quyidagi chiziqlar bilan chegaralangan figura yuzini hisoblang:
12-1. у =
sinx
, у = 2
sinx,x
= 0, x =
-n.
4
12-2.у
= x2, у = ± , у =
0,x = 0,x = 3.
12-3.
у2 - 2х + 1,у — х
- 1.
12-4. у = - ^ х 2 + Зх + 6,
у - \хг
- х + 1.
12-5. у =
х2, у
= 2х, у = х.
12-6. у = х3 — Зх,у = х.
12-7. у =
х2 -
2х + 3, у = Зх - 1.
12-8. у =
arcsinx,
юс = 2у.
12-9. ху = 8, у = 8х3,у = 27.
12-10. у2 = (4 - х)3, х = 0.
12-11. (у - х)2 = х3, х = 1.
е:
12-12
fx = 2 + 3cost
rx = acost
" (у = 3 + 2 sin
t.
" ' ly =
b
sin
t.
12-15.Г " " ‘' Г У * = l ( x > l ) .
(.y = 8
12-14. ( X = 3t2,3.
12-15.(Х = 8 с о Л
ly = 3t - t 3’
(y =
12-16.
\X = C° S^
t 6 [0:2тг].
(у = sirrt,
L
J
. ^
x = t — sin
t
. . . . . .
. . . , . ,
.
i
12-17. £ _ ^ _
cqs
f sikloidaning bmnchi arkasi va у = - to‘g‘ri chiziq bilan.
(0 <
x
< 27r).
12-18. r = 5
cos
12-19. r = V3sin
12-20. r = 3(1 +
sincp).
12-21. r =
2 js in 2
12-22. r =
acos2cp,a >
0 atirgulning bir yopirog‘i bilan.
12-23. r = 2 a (l -cos
0 kardioida bilan.
12-24. r = 2 4- cos
306
3.1. Ko'ndalang kesimi ma’lurn boMgan jism hajmini hisoblash.
Aytaylik, yopiq sirt bilan chegaralangan T jism berilgan bo'lib, uning biror
to'g'ri chiziqqa, masalan, abssissalar o'qi
Ox
ga, perpendikulyar tekislik bilan
ixtiyoriy kesiminingyuzi ma’lum bo'lsin. Bunday kesim
ко ndalang kesim
deyiladi.
Ko'ndalang kesim uning
Ox
o'q bilan kesishish nuqtasining abssissasi
x
bilan
aniqlanadi.
Umuman olganda,
x
o'zgarishi bilan ko'ndalang kesim yuzi
S
o'zgaradi, ya’ni
x o'zgaruvchining funksiyasi bo'ladi. Uni
S(x)
bilan belgilaymiz.
S(x)
funksiyani
[a,6] kesmada uzluksiz deb qaraymiz, bu yerda
a
va
b
berilgan T jismning cheti
(chegaraviy) kesimlari abssissalari (71-rasm).
3-§. Fazoviy jism hajmini hisoblash
71-rasm
T jismning
V
hajmini hisoblash uchun integral yig'indini tuzish va limitga
o'tishdan iborat algoritmdan foydalanamiz.
1
[a,b]
kesmani
a = x0
nuqtalar yordamida
n
ta qism
kesmalarga ajratamiz.
Axk = xk
-
xM ,
Я = max
Ахк, k = l,n
belgilashlar kiritamiz.
Bo'lish nuqtalari
xk
orqali
Ox
o'qqa perpendikulyar tekisliklar o'tkazamiz.
x = xk к
= l,/i tekisliklar oilasi Tjismni har biriningqalinligi
Axk, k = \,n
bo'lgan
qatlamlarga ajratadi (72-rasm).
307
2. Har bir [х*_„хД
к = \,п
qism kesmadan ixtiyoriy ravishda
nuqta
tanlab olamiz va
S(x)
funksiyaning shu nuqtadagi
S(%k)
qiymatini hisoblaymiz.
3. Har bir
[хы ,хк]
qism kesmada
S=S(x)
funksiya o zgarmas va qiymati
S(gk)
ga teng deb faraz qilamiz. U holda T jismning har bir qatlamida asosi
S(£k)
va yasovchisi
Ox
o‘qqa paralel to‘g‘ri silindmi qarash mumkin. Bu qism to‘g‘ri
silindming balandligi Axt , hajmi
AVk = S (£k)
Ax* formula bilan hisoblanadi.
72-rasm
T jismning hajmi
Do'stlaringiz bilan baham: |