O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik – pedagogika instituti muhandislik – texnika fakulteti

I BOB. Organik yoqilg‘ilarning qo‘llanilishi 

1.1. Organik yoqilg‘ilarning turlari. 

                                                    

 

Turli energetik manbalariga karamasdan xozirgi paytda asosiy issiklik manbai bulib tabiiy 

organik kazilma yokilgilar xisoblanadi.  

Issiklik elektr stansiya (IES) lar tabiiy yokilgilardan asosiy foydalanuvchilardan bulib, elektr 

stansiyalarning ulushi umumiy yokilgi – energetik balansida 45-50% ni tashkil kiladi.  

Yokilgini yokish kulayligi va energiyaning sarflanishi yokilgini ishlashga tayyorgarligi bilan 

boglik. 

Yokilgining narxi va yokilgi sanoatida kapital mablaglar xajmi, yokilgi kazib olish kiyinligi va 

konlarni izlab topish murakkabligi bilan belgilanadi. 

Yonuvchi kazib olinadigan moddalarga issiklik energiya manbai sifatida (tayyor kazib yoki 

undan sun’iy usul bilan olingan) xar xil yokilgilar kiradi.  

Ular ma’lum talablarga javob beradigan bulsalar, unda yokilgi deb aytilishi mumkin. Masalan, 

ular xavoni kislorodi bilan faol biriksa va kup mikdorda tabiiy zaxirasi bulsa va sanoatda keng ishlatilsa.  

Yonuvchi kazib olinadigan moddalar xom ashyo manbasi sifatida ximiya sanoatining turli 

soxalarida katta axamiyatga ega bulyapti. Xar xil yokilgi turlarining axamiyati ularning tasniflarida uz 

aksini topgan. 

Yokilgilarning umumiy tasnifi yokilgining agregat xolati, ularni kazib olish yullari va olinishi 

bilan farklanadi. Agregat xolatiga kura yokilgi kattik, suyuk va gazsimon xolatlariga bulinadi.                                                                

Undan tashkari kelib chikishi, olib kelinishi, oltingugurt, koks, namlik, kullanishi, issiklikka 

chidamliligi, uchuvchan moddalar chikishi uvalanib ketishiga kura xam tasniflanishi mumkin. Oxirgi 

ikki xususiyatga kura yokilgilarning sanoat tasnifi asoslangan. Yokilgi olib kelishiga kura: maxalliy va 

olib keltirilgan yokilgilarga bulinadi.  

Yokilgi olinishiga kura ular tabiiy va sun’iylarga bulinadi. Sun’iy yokilgilar tabiiylaridan fizik-

mexanik yoki fizik- ximiyaviy kayta ishlab chikarish yuli bilan olinadi. Fizik-ximiyaviy kayta ishlanishi 

natijasida yokilgining tashki kurinishi, tuzilishi, ximiyaviy tarkibi va mexanik xossalari uzgaradi. Fizik-

mexanik kayta ishlashda kattik yokilgilardan foydalaniladi. Tabiiy kattik yokilgilarning kayta ishlash 

natijasida kuyidagi yokilgi navlari: changsimon yokilgi, briketlar, koks, chala koks xamda ayrim suyuk 

va kattik yokilgilar olinadi.  

Neftni kayta ishlash natijasida kup xar xil yokilgilardan tashkari turli xil kimmatbaxo yokilgi 

maxsulotlari olinadi. 

Sunggi yillarda yokilgi energiyasidan texnologik foydalanishning kompleks usuli keng kulamda 

kullanib kelmokda, unga kura, yokilgi dastlab, texnologik ishlanib, ximiya sanoati uchun xom ashyo 

sifatida, kimmatbaxo moddalarni olish maksadida ishlov beriladi, ishlangan maxsulotdan kolgan koldik 

esa energetikaviy yokilgi sifatida foydalaniladi.  

Kattik yokilgi jinslari un va bir necha yuz million yillar avval yer yuzidagi usimlik va 

mikroorganizmlardan tashkil topgan. Bu esa ba’zi bir kumir va boshka kattik yokilgi turlarida ximiyaviy 

uzgarib uzining tashki kurinishini saklab kolgan usimlik koldiklari bilan isbotlangan. Xuddi shunday 

uzgarishlar, kupgina olimlarning fikriga kura, neft va tabiiy yokilgi gazlarida xam sodir bulgan. Tabiiy 

organik yokilgilarning yer katlamida bir-biridan fark kilinishi asosan organik koldigining paydo bulish 

yulidan xamda bu koldiklarning uzgarish jarayonlariga boglik buladi. 

Dastlabki organik moddalar. Usimlik va mikroorganizmlar tarkibidagi xar xil moddalarning yokilgi 

jinslar paydo bulishdagi ishtiroki, ularning tuzilishi va xususiyatlari yakinligi bilan bir necha guruxga 

bulinishiga asoslanadi. 

Uglevodlar – usimlik xujayralarini devorining asosiy tarkibini xosil kiladi. 

Lignin – yukori molekulali birikma bulib, usimlik xujayralarining orasini tuldirib turadigan modda. 

Oksillar – organizm xujayralarida protoplazma tarkibiga kiruvchi moddalar. 

Lipoidlar – kutikula – plyonka tarkibiga kiruvchi modalar, ular usimlikning tashki tomonini xosil kiladi. 

Xozirgi nazariyaga kura organik moddalar koldigi tarkibidagi asosiy moddalar guruxi, ma’lum sharoitda 

yokilgi jinslar paydo bulishida ishtiroki isbotlangan. 

Kuruk yerning botkoklanish sharoitida organik materialining tuplanishi asosan usimlik koldiklaridan 

kelib chikkan. Ularning organik koldiklarining uzgarib ketishi natijasida keyinchalik gumolit 

turkumidagi yokilgi jinslar paydo bulishiga olib keldi. 

---

Dengiz va okean tubida yigilgan organik koldiklar asosan bir xujayrali organizmlarning chirib ketishi 

natijasida xosil buladi. Kislorod butunlay yuk sharoitida ular uzgarib sapropelni xosil kiladi va 

keyinchalik sapropelit turkumidagi jinslar paydo buladi.  

Torf va kazilma kumirlar gumolitlarga mansub, sapropelitlarga kam uchraydigan ayrim kumirlarning 

turlari xamda yonuvchi slanetslar, neft va tabiiy gaz kiradi. Ba’zi bir yokilgilar gumolit – sapropelitlarga, 

ayrimlari esa, sapropelit – gumolitlarga xam taallukli bulishi mumkin. 

Gumolitlarning uzgarish jarayonlari. Gumolitlarning paydo bulishi dastlabki materialining xar xil 

uzgarish boskichlaridan tashkil topgan. Ular uzgarishiga kura uchta boskichdan iborat: torf, kungir 

kumir va toshkumir boskichlari. Bu boskichlardagi uzgarishlar tashki va ichki omillar bilan boglik bulib, 

organik materilini kislorod bilan oksidlanishi va bakteriyalar faoliyatidan ximoyasini ta’minlab turadi. 

Torf boskichida usimlik koldiklari tuplanadi va eng avval kisman xavo ta’sirida, keyinchalik butunlay 

xavodan ajralgan xolda (suv tagida) uzgarishlar davom etadi. 

Usimlik moddalarining uzgarishi asosan bakteriya faoliyati bilan boglik bulib, bioximiyaviy jarayonlar 

natijasida sodir buladi. Uzgarish jarayonida dastlabki materialning parchalanishi va yangi moddalarning 

xosil bulishi kuzatiladi. 

Yukori molekulali moddalar asosan ikki yul orkali xosil bulishi mumkin: mikroorganizmlarning uzida 

bioximiyaviy yuli bilan va ikkinchisi bu mikroorganizmlar xazm kilishga ulgurmagan dastlabki 

moddalar kisman polimerlanish va polikondensatlanishi mumkin. 

Torf boskichida asosan yukori molekulali gumin kislotalari xosil buladi. Ularning tuzilishi murakkab va 

asosan kondensatlangan aromatik yadrosi va perifirik funksional-gidroksil-ON, karboksil-SOON va 

karbonil-S=0 guruxlardan iborat. 

Dastlabki organik materiallarni gumin kislotasiga o‘zgarishida o‘simlik koldiklari o‘zining dastlabki 

xolatini yo‘kotadi va strukturasiz massaga aylanib ketadi. 

Bu o‘zgarish jarayoni (ko‘zdan kechirib yoki mikroskop orkali) strukturasiz material mikdori bilan 

aniklanadi, foizda ifodalanadi va torfning parchalanish darajasi deb aytiladi. 

Ko‘ngir ko‘mir boskichi. Torf boskichi sharoitidan tubdan fark kiladi, bu boskichda materialining 

keyingi o‘zgarishlari sodir bo‘ladi. 

Torfning ko‘mirga aylanishini ta’minlab turuvchi asosiy omillardan biri, bu torfni yer katlamiga chukur 

ko‘milgani, tektonik o‘zgarishlari natijasida (bunda yer katlamini surilishi) sodir etadi: yerning tagidagi 

yukori xarorat (taxminan 180-2500S) va bosim (3*108 Pa), organik koldiklarining o‘zgarishiga olib 

keladi. 

Bu o‘zgarishlar ko‘mirlanish jarayoni deb nomlanadi. Bu jarayonda ximiyaviy reaksiyalar natijasida 

organik materiallarni uglerod bilan boyitilishi va gumin kislotasi betaraf guminni xosil kilish bilan 

yakunlanadi. Bu jarayonning oxiriga yetishi ko‘mirlanishning ko‘ngir ko‘mir boskichining yakuniga 

yetgani to‘grisida dalolat beradi.  

Kumirda gumin kislotasi borligi tugrisida xulosa kilish uchun kumirni ishkorning issik eritmasi bilan 

ishlov berish lozim. 

Gumin kislotasi bunday reaksiya natijasida eriydigan tuz xosil kiladi (gumatlar), eritmalarga o‘tib, 

eritmani ko‘ngir rangga bo‘yaydi. O‘z nomini ko‘ngir ko‘mir ishkorli eritmaning rangiga ko‘ra olgan. 

Bu o‘zgarishlarning asosiy omillari deb xarorat (toshko‘mir xosil bo‘lishi uchun 250-3500S xarorat 

bo‘lishi taxmin kilinadi) xisoblanishi mumkin. 

Gumolitlarga mansub yokilgilarning organik massalarining tarkibi kuyidagi jadvalda keltirilgan. 

 

Gumolitlarga mansub yokilgilarning organik massalarining element tarkibi. 

                                                  

Yokilgi turi 

Organik massaning tarkibi, % da 

S 

N 

O 

N 

Utin 

44,0 

6,0 

50,0 

0,5-1,5 

Torf 

59,0 

6,0 

35,0 

0,5-1,5 

Ko‘ngir ko‘mir   70,0 

5,5 

24,5 

0,5-1,5 

Toshko‘mir  

82,0 

5,0 

13,0 

0,5-1,5 

Antratsit  

95,0 

2,0 

3,0 

0,5-1,5 

 

 

---

Toshko‘mir boskichida o‘zgarish natijasida organik materiallarda uglerod mikdorining oshishi, kislorod 

mikdorining kamayishi, mustaxkamligi va yonish issikligi oshishi, sezilarli elektr toki o‘tkazish 

xususiyati paydo bo‘lishi kuzatiladi. 

Ko‘mirdagi kuzatilgan o‘zgarishlarni oxirgi natijasi antratsit xosil bo‘lishidir - bu ko‘mirning turi 

metallarga o‘xshab yaltiraydi, yukori darajada kattik, vodorod mikdori unda kam bo‘ladi. Shunday 

konlar uchraydiki, ular organik materiallarning ko‘mirlanish darajasi antratsitga karaganda yukorirok 

bo‘ladi. Shunday materiallar sof ugleroddan iborat bo‘lib, mayda kristall tuzilishga ega va tabiiy grafit 

deb aytiladi. 

Sapropelitlarining uzgarish boskichlari. Sapropelitlarga mansub kattik yokilgi jinslaring uzgarishi ikki 

boskichdan iborat buladi, gumolitlarning torf va toshkumir uzgarish boskichlariga uxshab ketadi. Bu 

boskichlarda organik materialining uzgarishi gumolit boskichlari omillarni ta’siriga uxshab ketadi, fakat 

farkli tarafi torf boskichdan boshlab kislorodni umuman ishtirokisiz (suvni kalin katlami sababli) asosiy 

rolni maxsus anaerobli bakteriyalar bajaradi. Dastlabki materialda tarkibi gumolitlarnikiga kura keskin 

farklanishi bilan sapropelitlarning ximiyaviy tuzilishi va fizikaviy xossalari uziga xos xususiyatlari 

belgilab beradi. 

Sapropelitning torf boskichdagi uzgarishlari sapropelitni saprokolga aylantirishdan iborat. Saprokol 

kattik strukturasiz bir xil massa bulib, xar xil moddalarning aralashmasidan tashkil topgan. 

Sapropelitga mansub toshkumirlarning mineral moddalari kam bulsa bogxed deb aytiladi. Bogxedlar 

kungir yoki kora kungir rangli jinslar bulib, bir xil buladi. 

Tez–tez uchraydigan sapropelitlar cho‘kma jinslar (kum, tuprok bilan aralashma xosil kiladilar) va 

ularning mikdori 90 % va undan ko‘pni xosil kiladi.  

Mineral moddalarning mikdori tavsifli farklanishi: ularda vodorodning mikdori ko‘p bo‘lishini (9–11%) 

xamda ularda gumin moddalarning yo‘kligidan kelib chikadi. 

Yokilgi tarkibini uglerod, vodorod xamda oltingugurt – yonuvchi elementlar tashkil kiladi, undan 

tashkari ular bilan boglangan xolda deyarli barcha yokilgi tarkibiga kiruvchi xamda ichki ballastini 

tashkil kiluvchi kislorod va azot kiradi.  

Yokilgi tarkibini uglerod, vodorod xamda oltingugurt – yonuvchi elementlar tashkil kiladi, undan 

tashkari ular bilan boglangan xolda deyarli barcha yokilgi tarkibiga kiruvchi xamda ichki ballastini 

tashkil kiluvchi kislorod va azot kiradi. 

Kattik va suyuk yokilgilar murakkab birikmalardan iborat bulib, ularning molekulyar tuzilishi va 

xususiyatlari yetarlicha urganilmagan. Ushbu yokilgilarning tarkibiga, tashki ballastini xosil kiluvchi 

namlik va mineral kushimchalar xam kiradi.  

 

Kattik yokilg‘i tarkibiy kismlarining chizmasi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Gazsimon yokilg‘ilar oddiy yonuvchi va yonmaydigan gazlarning mexanik aralashmasidan 

iborat. Bularga uglerod (II) oksid, vodorod, metan va boshka uglevodorod birikmalari xamda kislorod, 

azot, uglerod (IV) oksid va oz mikdorda suv bug‘i kiradi. 

         Hozirgi zamon nazariyasiga ko‘ra ko‘mir moddasi makromalekula ko‘rinishidagi tuzilishga ega 

bo‘lib uning moddasi kimyoviy formulaga ega. S70 N41 O6 N.   Bu formsulaga kura berilgan kumir 

makromalekulasi 70 ta uglerod, 41 ta vodrord, 5 ta kislorod va 1 ta atomlaridan iborat.  

 

 

Makromalekula strukturasi siklik  polimerlashgan uglerodli yadrodan, shokildalardan va chetki 

(periferiya) kismidan iborat. Yadro va periferiya kismlari orasidagi munosabat, kumir metamorfizmi 

darajasiga bog‘lik. Masalan: yangi kumir makromolekulalarida periferiya kismi, kuxna kumirlarda 

(masalan antrotsitda) esa kumirlashgan yadro kismi rivojlangan. 

 

Bu kuyidagicha tushintiriladi: