0 ‘zbekist0n madaniyati

Ellinistik  va  mahalliy  madaniyatlarning  o ‘zaro  aloqasi. 
Y u n o n -B aq triy a 
davlati  davridagi  m adaniyat  ellinizm  va  m ah a lliy   xalq  m adaniyatining  o ‘ziga 
xos,  y a’ni  iqtisodiy,  ijtimoiy-siyosiy,  m a d a n iy -m a ’naviy  hayot  va  m a fk u ra d a  
ellinizm  va m ahalliy xalq m adaniyatlarining uyg‘uniashuvi tarzida ro ‘y  bergan. 
M ahalliy  badiiy  uslub  natijasida  yaratilgan  b u y u m lar:  o ltin   va  kum ush  k o sa, 
lagan, m edalonlarga turli xil afsonalar, m aro sim lar, bayram lam ing elem en tlari, 
xudolar, o ‘simlik va hayvonlar tasviri tushirilgan. X udolardan Anaxita va M itra , 
olm a ushlab turgan o n a va chavandoz haykallari  yaratilgan.
1.  Ziyoyev A.  0 ‘zbek davlatchiligi tarixi.  -   T.,  2000,  39-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu davrning hukm ron  dini zardushtiylik bo‘lsa-da, mahalliy diniy tasaw urlar 
y u n o n   m ifologiyasidagi  tim so lla r  bilan  ch atish ib   ketgan.  Agar  h u k m d o r 
D em etriy  tom onidan  zarb   qilingan  tangalarga  e ’tib o r  bilan  qaralsa,  mahalliy 
xalq  e ’tiqod  qilgan  N ax id   va  yunonJarning  A rtem ida  xudolari  bitta  tangada 
tasvirlangan.  D em ak,  Y unon-B aqtriya  davlati  davrida  h am   mahalliy xalqning, 
h am  yunonlam ing diniy qarashlariga e'tiqod qilish  mavjudligicha qolgan.
Yerli  xalq  va  y u n o n   m adaniyatining  sintezlashib  ketish  hodisasi  nafaqat 
tangalarda  o ‘z  ifodasini  to p g a n ,  balki  bu  hoi  arxitektura  yodgorliklari  va 
kulolchilikda ham  uchraydi.
Y unon-B aqtriya davlati hududida hukm ron til  -  yunon tili, tarixi, adabiyoti 
va  m adaniyatini  o krg atish g a  m o'ljallangan  va  u n i  ta rg ‘ib  qiluvchi  ko 'p lab  
m aktablar,  gim naziyalar,  teatrlar,  kutubxonalar  tashkil  etilgan.
Ellinizm   m ad an iy atin in g ,  shu jum ladan,  Y unon-B aqtriya  davlatchiligi  va 
m adaniyatining  riv o jlan ish id a  o ‘sha  davr  y u n o n -b aq triy alik lar  dinlarining 
sintezlashuvi  m u h im   ro l  o ‘ynagan.  Ikkala  xalq  e ’tiqod  qilgan  xudolarning 
ta n g alar  va  ib o d a tx o n a la rn i  bezab  turuvchi  suratlari  h am d a  haykallar  va 
bosh q alard a  birg alik d a  tasv irlan ish i  yunon  m ad an iy atin in g   hukm ronlikni 
butunlay  o ‘z  ixtiyoriga  olm aganligini  ko'rsatadi.  M asalan,  arxetekturadagi 
y u n o n ch a  lo n iy   va  K o rin f uslublaridagi  ustunlardan  foydalanish  biJan  birga 
u stu n larn in g   m u q a rn a s  q ism id a   qadimgi  baq triy alik lar,  sk if  va  y u n o n lar 
afsonalarida  uchrab  tu ra d ig a n   hayvon  va  o d am lar  qiyofasidagi  m a ’bud  va 
m a ’budalar  qiyofasining  ishlatilishi  bu  fikrim izning  dalilidir.
Y u n o n -m a k e d o n   istilo c h ila ri  Baqtriya  davlatini  bosib  olgach,  jam iy at 
m a ’naviy  hayotida  h u k m ro n lik n i  o ‘z  q o liarig a  olishga  intiladilar.  D iodot, 
Yevtidem ,  Y evkradit,  A n tim a x   kabi  so‘nggi  h u k m d o rlar  Baqtriyani  ellinlar 
y u rtin in g   bir  b o ‘lagi  d e b   hisoblaganlar.  B aq triy ad a  y u n o n ch a  uslubdagi 
shaharlarni  barpo ctadilar. Y unon-B aqtriya hududidagi  eng yirik shaharlardan 
biri  hisoblangan  O y x o n u m   (A m u Aleksandriyasi)ga  alohida  e ’tibor beradilar. 
U n d a  Y unoniston ru h in i  sezdirib  turuvchi teatrlar,  gim naziyalar,  kutubxona, 
G rek  xudolari  uchun  ib o d a tx o n a,  qasrlar,  saroylar.  haykallar bilan  bezatilgan 
fa w o rala m i  quradilar.
Yoki  y unonlar  e 'tiq o d   qiluvchi  xudolar  m ahalliy  xalq  kiyimida,  Zevs, 
G e lio s  kabi  y u n o n   x u d o la ri  baqtriyaliklar  e ’tiq o d   qiluvchi  M itra  singari 
bosh id an   n u r  sochuvchi  x udo  shaklida  tasvirlangan.
A leksandr  M akedonskiy  baqtriyaliklarning  m adaniyati  va  san ’atiga,  urf- 
odatlari,  marosimlari,  d in iy  e ’tiqodlari va hatto, kiyim -kechagiga alohida e ’tibor 
b e rish   o rqali  m a h a lliy   x a lq   va  y u n o n   istilo c h ila ri  o ‘rtasidagi  q a ra m a - 
qarshiliklam i, zid d iy atlar va  kelishm ovchiliklam i b a rta ra f etishga,  turli xalqlar 
qorishig'ini  vujudga  k eltirish   ham d a  yagona  til  va  m adaniyat  birligini  q aro r 
toptirishga harakat qiladi. N atijada u saroyda mahalliy xalq udumlari va liboslarini 
jo riy   qiladi,  m ahalliy  ah o li  bolalari  uchun  Y unon  m aktablarini  tashkil  etadi, 
aralash  nikohga  yo‘l  o c h ad i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yunon-Baqtriya san’ati. Yunonlar o 'z  san'atlarining hukmronligiga erishishga 
harakat  qildilar.  N atijada  mahalliy  xalqning,  ayniqsa,  shahar aholisining  doim iy 
ko‘z o ‘ngida nam oyon bo‘lib ruruvchi va yunoncha ruhni sezdirib turuvchi sa n ’a t 
turlari:  arxitektura,  haykaltaroshlik  va  tasviriy  san 'atg a  mahalliy  xalqning  d in iy  
e'tiqodi va ruhiyatiga chuqurroq kirib borish m aqsadida yunon xudolariga e 'tiq o d  
qilishni yoyishga alohida e'tibor berdilar, yunoncha uslub asosida qurilgan shaharlami 
bunyod  etdilar.  Bu  shahariar jumlasiga  hozirgi  shim oliy  Afg‘oniston  hududidagi 
qadim gi  O yxonum ,  hozirgi  Tojikiston  h u d u d id ag i  qadim gi  Saksanoxur  va 
Taxtisangin,  hozirgi  0 ‘zbekiston  hududida  qurilgan  qadim gi  D alvarzintepa, 
shuningdek,  Y erqo‘rg‘o n   Aleksandriya  esxata  (chekka  Aleksandriya)  va  boshqa 
shaharlami kiritish mum kin.  Mazkur shahariar arxitekturasida yunonlam ing lo n iy  
va Korinfcha uslublandan, bazalt ustunlar,  ustunlam ing m uqam as qismida a k a n f  
yaproqlari,  palm etta tasvirlaridan  keng  foydalandilar.
Bu  sa’y -h a ra k a tla r,  b irin c h id a n ,  m a h a lliy   x a lq n in g   h ay k a lta ro sh lig i, 
arxitekturasi, tasviriy san’ati vabadiiy hunarm andchiligiga o ‘z ta'sirini ko‘rsatgan 
b o is a ,  ikkinchidan,  m ahalliy xalq  san ’atining  rivojlanishiga  sabab b o 'ld i.
Ellinistik sa n ’atning  m ahalliy xalq  sa n 'atig a  k o 'rsa tg a n   ta ’siri,  eng  avvalo, 
mahalliy  san ’atk o rlam in g   ellinlar  sa n 'a tid a n   an d a z a   olishi,  y a'n i  unga  taq lid  
qilishi  shaklida  (yuqori  qism ida  haykalning  b o sh   qism i  o ‘m atilgan,  Zevs  va 
D ionis  haykallari  tagliklari,  Afrodita  haykallarining  topilishi),  ik k in ch id an , 
yunonlar  san'atiga  m ahalliy  san'atkorlarning  ijodiy  yondashuvlari  shaklida 
(GerakI, Afma va N ikalam ing sopoldan yasalgan terrakota haykalchalari) k o 'zg a 
tashlanadi.
Y unon  arxitekturasi  uslublari  bin o lam in g   ta sh q í  k o ‘rinishlarida  h a m   o ‘z 
ifodasini  topgan.  A yniqsa,  binoning devor p e sh to q larid a p iram o n   (pesh to q d a 
naqsh yoki bo ‘rtm a haykalchalar)dan foydalanilgan.  M asalan,  K o‘h n a A yritom  
shahri  xarobalari  o ‘rganilganda,  b in o   p e sh to q id a   ishlatilgan  7  ta   p ira m o n  
topilgan.  Bu p iram o n lard a  q o ‘shnay,  ch ilto r,  u d ,  h in d   nog‘orasi  chalayotgan 
sozandalar,  q o ‘llarida  gulcham bar,  m eva  va  id ish lar k o ‘tarib  ketayotgan  yigit 
va  qizlam ing b o 'rtm a   (relyefli)  haykallari  tasvirlangan.
Yunon-Baqtriya davlatida nafaqat arxitektura, haykaltaroshlik va tasviriy san'at 
taraqqiy  etgan.  balki  te a tr va  musiqa  san ’atlari  h a m   anch a  rivojlangan.  B unga 
misol tariqasida Baqtriya hududidagi Oyxonum  shahri xarobalari tagidan topilgan 
b ir  n ech ta  te a tr  qo ld iq larin i  k o 'rsa tish   m u m k in .  Bu  te a trla rd a   y u n o n la r 
tragediyalari  sahnalashtirilgan.  M ahalliy  aholiga  tu sh u n arli  b o ‘lisííi  u c h u n  
tragediyalar nam oyishida ko'proq «maskars» (niqob) va «mimo (so‘zsiz harakat) 
uslublaridan foydalanganlar.  Raqs, ko‘zbo‘yam achilik,  masxarabozlik, akrobatik 
harakatlar va  m usiqa spektakllam ing  m u h im   elem entíari hisoblangan.
Amaliy bezak san’atida ko'proq afsonaviy ram zlardan foydalanilgan.  Binoning 
m uqam as  qism iga  sherlar,  yirtqich  qushlar,  b u rg u t  yoki  arslon boshli,  arslo n  
gavdali bahaybat q anotli maxluq — grifonlar,  id ish lar sirtiga esa turli hayvonlar 
tasviri tushirilgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Xulosa qilib shuni aytish  m um kinki, eramizdan aw algi III asrdan to K ushon- 
lar  davrigacha  b o lg a n   n zo q   davr  davomida  qadimgi  Baqtriya  madaniyatining 
rivoji  bevosita ellinistik  m adaniyat  ta’siri ostida tadrijiy ravishda  rivojlangan.  Shu 
boisdan ham   Baqtriyada ellinistik san’at nam unalari yetuk darajaga koktarilgan.