Huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

«Endilikda  inson,  uning  hayoti,  erki,  sha‟ni,  qadr-qimmati  va  boshqa 

ajralmas  huquq  hamda  erkinliklari  muqaddas  sanalib,  ular  davlat  tomonidan 

kafolatlanadi»,

– deb ta‟kidladi Respublika Prezidenti I.A.Karimov Konstitutsiyaning 

bir yilligiga bag„ishlangan tantanali majlisda. 

Konstitutsiyaga  asos  qilib  olingan  prinsiplar  o„z  mohiyatiga  ko„ra  huquqiy 

davlatning eng asosiy talablarini aks ettiradi. To„g„ri, bunday prinsiplarning ayrimlari 

–  «suverenitet»,  «xalq  hokimiyati»,  «ijtimoiy  adolat»,  «qonuniylik»  avvalgi  sovet 

konstitutsiyalarida  ham  uchraydi.  Biroq,  yangi  O„zbekiston  Konstitutsiyasida    bu 

prinsiplar tub, asl ma‟no kasb etgan. 

Davlat 

suvereniteti 

prinsipi 

– 

respublikada 

davlat 

hokimiyatini  

tashkil  etishning  muhim  prinsipidir.  Hokimiyat  suverenitetining  mazmuni  shundaki, 

bunda hokimiyat bir tomondan mamlakat ichida ustunlik va mustaqillikka ega bo„lsa, 

ikkinchi  tomondan  tashqi  siyosat,  boshqa  davlatlar  bilan  o„zaro  munosabatda  o„zi 

erkin, mustaqil ish ko„radi. 

Davlat  suverenitetining  ichki  jihatlari  mazmuni  Konstitutsiyaning  I-bobida  juda 

aniq  ochib  berilgan.  Chunonchi,  «O„zbekiston  suveren  demokratik  respublika» 

ekanligi  bayon  etilgan,  demakki,  qonun  bilan  mustahkamlab  berilgan.  Davlat  o„z 

hududi  va  milliy  boyliklariga  nisbatan  eng  oliy  huquqqa  egadir.  «O„zbekistonning 

davlat  chegarasi  va  hududi  daxlsiz  va  bo„linmasdir»,  (3-modda).  O„zbekiston 

Respublikasi  mustaqil  ravishda  o„zining  milliy  davlat  va  ma‟muriy-hududiy 

tuzilishini, hokimiyatni va boshqaruv organlarining tizimini belgilaydi, ichki va tashqi 

siyosatini  amalga  oshiradi,  respublika  Konstitutsiyasi  o„z  hududida  ustunlikka  ega 

bo„lgan qonunlar qabul qiladi. 

Davlat  suverenitetining  beistisno  barcha  ijtimoiy  hokimiyat  vakolatlari  faqat 

konstitutsiyaga binoan tuzilib, amalda bo„lgan davlat institutlaridagiga to„la va so„zsiz 

---

 

71 

jamlanishini taqozo qiladi. Ana shu nuqtayi nazardan 10-modda mantiqan juda katta 

ahamiyatga  ega.  «O„zbekiston  xalqi  nomidan  faqat  u  saylagan  Respublika  Oliy 

Majlisi  va  Parlamenti  ish  olib  borishi  mumkin».  O„zbekiston  Respublikasida  davlat 

hokimiyati  faqatgina  O„zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasi  va  qonunlarida 

berilgan  vakolat  idoralarda  amalga  oshirishi  ham  nazarda  tutilgan.  Konstitutsiyada 

nazarda  tutilmagan  tartibda  davlat  hokimiyatini  to„xtatib  qo„yish  yoki  tugatish, 

hokimiyatning yangi tizimlarini yaratish Konstitutsiyaga xilof hisoblanadi va qonunga 

binoan javobgarlikka tortish uchun asos bo„ladi» (7-modda). 

Xalqaro  doirada  O„zbekiston  Respublikasining  ustunligi  va  mustahkamligi  uning 

davlatlararo muloqotlarning to„laqonli va teng huquqli subyekti sifatidagi maqomiga 

asoslanadi.  Konstitutsiyada  O„zbekiston  davlatining  alomatlari  qayd  etilgan  bo„lib, 

ular  davlatimiz  xalqaro  munosabatlarining  teng  huquqli  subyekti  ekanligini 

ta‟minlaydi. 

Ushbu  Konstitutsiyada  xalq  azaldan  orzu  qilgan,  o„z  taqdirini  o„zi  belgilashi 

qoidasi mukammal tarzda o„rin olgan. Shu bois yangi Konstitutsiya  xalq hokimiyati 

prinsipiga    asoslanadi  va    uni  mustahkamlaydi.  Xalq  hokimiyati  degan  ibora  butun 

hokimiyat  amalda  va  yuridik  jihatdan  xalqniki  ekanligini  anglatadi.  Xalq  hokimiyati 

o„z  vazifalarini  ham  bevosita,  ham  o„zi  saylagan  davlat  organlari  orqali  amalga 

oshiradi. Konstitutsiyaning 7-moddasiga muvofiq xalq davlat hokimiyatining birdan-

bir manbayidir». U xalq manfaatlarini ko„zlab amalga oshiriladi. 

Asosiy Qonunda xalq hokimiyatining real omillari ko„rsatib berilgan. Xalq saylov 

yo„li  bilan  vakillik  hokimiyati  organlarini  tuzadi,  mamlakat  Prezidentini  saylaydi, 

umumxalq  muhokamasi  va  referendumi  orqali  jamiyat  va  davlat  ishlarini 

boshqarishda,  qarorlar  (qonunlar)  qabul  qilinishida  ishtirok  etadi  (9-modda).  Shu 

tarzda  xalqning  suveren  xohish-irodasi,  uning  o„z  davlat  hokimiyatini  ro„yobga 

chiqarish  usullari  konstitutsiyaviy  yo„l  bilan  mustahkamlanadi.  Yana  shuni  ham 

alohida  ta‟kidlash  joizki  demokratizm  –  yangi  Konstitutsiyaning  asosiy  prinsipi 

hisoblanadi.  Chunki,  xalqning  turmush  tajribasiga,  respublika  aholisining  milliy  va 

madaniy  an‟analariga,  barcha  ijtimoiy  guruhlar  va  qatlamlarning  manfaatlariga  mos 

keladigan haqiqiy demokratiya prinsiplarini qaror toptirish yangi demokratik, adolatli 

jamiyat qurishda o„ta muhim siyosiy ahamiyatga ega bo„lgan vazifadir. 

Shu  bois  ham  Konstitutsiyaning  muqaddimasida  xalqning  demokratiya 

g„oyalariga,  inson  huquqlari  va  ijtimoiy  adolatga  sadoqatli  ekanligi  rasman  e‟lon 

qilingan.  «O„zbekiston  Respublikasida  demokratiya  umuminsoniy  prinsiplarga  

asoslanadi, ularga ko„ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha‟ni, qadr-qimmati va boshqa 

daxlsiz  huquqlari  oliy  qadriyat  hisoblanadi»,  –  deb  bayon  etilgan.  13-moddada 

«Konstitutsiyada  davlat  xalqning  irodasini  ifoda  etishi,  uning  manfaatlari  yo„lida 

xizmat  qilishi  ta‟kidlangan.  Umumxalq  muhokamasi  va  umumxalq  ovoz  berishi 

(referendum)  tartibotlari  demokratik  vositalar  hisoblanadi.  Xalq  qonun  chiqaruvchi 

organni shakllantirishda va respublika Prezidenti saylovida bevosita qatnashadi». 

Shuningdek,  Yangi  Konstitutsiyada  O„zbekiston  Respublikasi  davlat  hokimiyati 

oliy organlarining tuzilishi, hokimiyatlar taqsimlanishi prinsipi ham asoslab berilgan. 

---

 

72 

Ya‟ni  Qonunda  qonun  chiqaruvchi  hokimiyat,  ijro  etuvchi  hokimiyat  va  sud 

hokimiyatining o„zaro hamjihatligi va mustaqil ravishda amal qilishining o„ta maqbul 

mexanizmlari  mustahkamlab  berilgan.  Hokimiyatning  uchta  tarmog„i  o„rtasida 

muvozanat  saqlashning  oqilona  tizimi  yaratilgan.  Chunonchi,  qonun  chiqaruvchi 

hokimiyat  Oliy  Majlis  tomonidan,  ijroiya  hokimiyati  esa  O„zbekiston  Repsublikasi 

Prezidenti  va  uning  rahbarligi  ostida  Vazirlar  Mahkamasi  tomonidan  amalga 

oshiriladi.  Sud  hokimiyati  –  Konstitutsiyaviy  sud,  Oliy  sud  va  Oliy  xo„jalik  sudi 

tomonidan  amalga  oshirilib,  ular  birgalikda  respublikaning  yagona  tizimini  tashkil 

etadi. Oliy Majlis tarkibida uning normal faoliyatini tartibga soladigan, hal etib bo„l-

maydigan  ixtiloflar  yuz  berganda,  yoxud  u  bir  necha  marta  Konstitutsiyaga  zid 

qarorlar qabul qilsa, Prezident Konstitutsiyaviy sud bilan kelishgan holda qabul qilgan 

o„z  qarori  bilan  Oliy  Majlisni tarqatib  yuborishi  mumkin  (95-modda).  Konstitutsion 

sud respublika qonunlari va Prezidentning Farmonlari Konstitutsiyaga qanchalik mos 

kelishini aniqlaydi. Uning Konstitutsiyada o„ziga berilgan vakolatlari doirasida qabul 

qilingan  qarorlari  uzil-kesil hisoblanadi  va  bu  qarorlarning  ustidan  shikoyat  qilinishi 

mumkin emas. 

Konstitutsiyada kuchli va layoqatli ijroiya hokimiyati rivojlantirilgan. Bir tizimdan 

boshqa tizimga o„tish davrida kuchli ijroiya hokimiyati zarurdir. Uni mustahkamlash 

qonun  chiqaruvchi  hokimiyat  mavqeini  pasaytirish  hisobiga  yuz  berishi  kerak  emas. 

Prezidentga  avval  berilgan  vakolatlarni  aniqlash  va  to„ldirish  ijroiya  va  qonun 

chiqaruvchi hokimiyat o„rtasidagi muvozanatga rioya qilingan. 

Chunonchi,  Konstitutsiyaning  89-moddasiga  muvofiq  Prezident  O„zbekiston 

Respublikasida davlat boshlig„i va ijro hokimiyatining boshlig„idir. U ayni bir vaqtda 

Vazirlar  Mahkamasining  ham  Raisi  hisoblanadi.  Prezident  vakolatlari  to„g„risidagi 

modda  uning  huquqlarini  sanab  o„tishda  emas,  balki  uning  zimmasiga  yuksak 

mas‟uliyat  yuklashdan  boshlanadi.  Xususan,  Prezident  fuqarolarning  huquqlari  va 

erkinliklari,  Konstitutsiya  va  qonunlarga  rioya  etilishining  kafilidir.  O„zbekiston 

Respublikasining  suvereniteti,  xavfsizligi  va  huquqiy  yaxlitligini    muhofaza  etish 

yuzasidan zarur chora-tadbirlar ko„radi (93-moddaning 1;2-qismlari). 

Prezident mamlakat ichkarisida va xalqaro munosabatlarda respublika nomidan ish 

ko„radi, muzokaralar olib boradi. Respublikaning shartnoma va bitimlarini imzolaydi, 

respublika  tomonidan  tuzilgan  shartnomalarga,  bitimlarga  va  uning  majburiyatlariga 

rioya  etilishini  ta‟minlaydi.  Prezident  davlat  boshlig„i  sifatida  hokimiyat  va  davlat 

boshqaruvi  oliy  organlarining  hamjihatligini  ta‟minlaydi.  U  ijroiya  hokimiyati 

devonini  tuzadi  va  unga  rahbarlik  qiladi,  vazirliklarni,  davlat  qo„mitalarini  hamda 

davlat  boshqaruvining  boshqa  organlarini  tuzadi  va  tugatadi,  shu  masalalarga  doir 

farmonlarni Oliy Majlis tasdig„iga kiritadi. Bosh Vazir, uning birinchi o„rinbosari va 

o„rinbosarlarini,  Vazirlar  Mahkamasi  a‟zolarini  lavozimiga  tayinlaydi  va  ularni 

lavozimidan  ozod  qiladi,  keyinchalik  bu  masalalarni  Oliy  Majlis  tasdig„iga  kiritadi 

(93-moddaning 8, 9-bandlari). 

Prokurorlik  nazorati  ijroiya  hokimiyati  strukturasiga    kiritildi.  Shu  vaqtga  qadar 

prokurorlik  nazorati  go„yoki  «To„rtinchi  hokimiyat»  bo„lib  kelar  edi.  Endi 

---

 

73 

O„zbekiston Respublikasi Bosh prokurori va uning o„rinbosarlari Prezident Farmoni 

bilan  lavozimiga  tayinlanadi  va  lavozimidan  ozod  qilinadi,  bu  masala  Oliy  Majlis 

tasdig„iga  kiritiladi.  O„zbekiston  Respublikasining  Bosh  prokurori  va  unga 

bo„ysunuvchi  prokurorlar  respublika  hududida  qonunlarning  aniq  va  bir  xilda 

bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiradilar (118-modda). 

Prezidentning  viloyat,  tuman,  shahar  va  xo„jalik  sudlari  sudyalarini  lavozimiga 

tayinlash va lavozimidan ozod etishga doir vakolatlarini o„ziga xos rag„batlantiruvchi 

omil, deb qarash mumkin. Bu esa ularga odil sudlovni, hukm chiqarish va hal qiluvchi 

qarorlar qabul qilishni davlat nomidan amalga oshirish imkonini beradi. Eng muhimi 

shundaki, sudyalar ishini ko„rishdagi mustaqilligi va erkinligi Prezident nufuzi bilan 

mustahkamlanadi.  Shu  bilan  birga  tasdiqlash  kerakki,  na  Prezident,  na  davlat 

boshqaruvining  boshqa  organlari  sudlarning  harakatdagi  faoliyatlariga  aralashmaydi. 

«O„zbekistonning  sud  hokimiyati,  –  deyiladi 106-moddada,  – qonun  chiqaruvchi va 

ijro  etuvchi  hokimiyatlardan,  siyosiy  partiyalardan,  boshqa  jamoat  birlashmalaridan 

mustaqil holda ish yuritadi». 

Prezident  mamlakat  Qurolli  Kuchlarning  Oliy  Bosh  qo„mondoni  hisoblanadi. 

Basharti, mamlakatga hujum qilingan taqdirda urush holati e‟lon qilib, bu qarorini uch 

kecha-kunduz ichida Oliy Majlis tasdig„iga kiritadi. 

O„zbekiston  Respublikasi  faol  tashqi  siyosat  o„tkazish  tarafdori  ekanligini  bayon 

etilishi Konstitutsiyaning butunlay yangi prinsiplaridan biridir. Bunda Respublikaning 

o„z milliy davlat manfaatlarining ustuvor ekanligini belgilovchi omildir. O„zbekiston 

tashqi  siyosat  sohasida  xalqaro  munosabatlarning  to„la  huquqli  subyekti  sifatida 

Konstitutsiyada  belgilab  berilgan  davlatlarning  suveren  tengligi,  kuch  ishlatmaslik 

yoki kuch bilan tahdid qilmaslik, chegaralarning daxlsizligi, nizolarni tinch yo„l bilan 

hal  etish,  boshqa  davlatlarning  ichki  ishlariga  aralashmaslik  qoidalariga  va  xalqaro 

huquqning  umum  e‟tirof  etilgan  boshqa  qoidalariga  va  normalariga  asoslanadi(17-

modda). 

Konstitutsiyaning maxsus bobi (XXI-bob) joylardagi davlat hokimiyati organlariga 

bag„ishlangan. Bu bobda o„zini o„zi boshqarish prinsiplarini mustahkamlash bilan bir 

qatorda    mahalliy  hokimiyatning  boshlig„i  bo„lgan  hokim  tartiboti  joriy  etiladi. 

Tegishli huquqlardagi mahalliy vakillik hokimiyati – xalq Kengashlariga, shuningdek, 

ijroiya hokimiyatiga viloyat, tuman, shahar hokimlari boshchilik qiladilar. 

Viloyat hokimlari va Toshkent shahrining hokimi Prezident tomonidan lavozimiga 

tayinlanadi  va  lavozimidan  ozod  etiladi  hamda  tegishli  xalq  deputatlari  Kengashi 

tomonidan  tasdiqlanadi.  Tuman,  shahar  va  shaharlardagi  tumanlar  hokimlari  tegishli 

yuqori  turuvchi  hokimlar  tomonidan  lavozimiga  tayinlanadi  va  lavozimidan  ozod 

qilinadi hamda xalq deputatlari tuman va shahar Kengashlari tomonidan tasdiqlanadi 

(102-modda). 

Hokim o„z vakolatlarini yakka boshchilik asosida amalga oshiradi va o„zi rahbarlik 

qilayotgan  idoralarning  qarorlari  va  faoliyati  uchun  shaxsan  javobgar  bo„ladi. 

Shaharchalar,  qishloqlar  va  ovullarda  mahalliy  hokimiyat  o„z-o„zini  boshqarish 

jamoat  organlari  shaklida  amalga  oshiriladi.  Fuqarolarning  yig„inlari  bunday  o„zini 

---

 

74 

o„zi  boshqarishning  organlari  hisoblanadi.  Fuqarolar  ikki  yarim  yil  muddatga  rais 

(oqsoqol) va uning maslahatchilarini saylaydilar. O„zini-o„zi boshqarishning bunday 

shakli  shahardagi  mahallalar,  shaharchalar,  qishloqlar  va  ovullarda  ham  amalga 

oshiriladi (105-modda).  

Bizning  Konstitutsiyamizda  birinchi  marta  O„zbekiston  Respublikasidagi  sud 

hokimiyatiga doir maxsus bob paydo bo„ldi. Qonuniy va huquqiy tartibotni ta‟minlash 

manfaatlariga  asoslanib,  Konstitutsiyada  prokuratura  idoralarining  maqomi  va 

tashkiliy  asoslariga  alohida  e‟tibor  berilgan.  Prokuraturaning  yagona  markazlashgan 

tizimi respublika Bosh prokurori tomonidan boshqariladi (119-120-moddalar). 

O„zbekiston  Respublikasining  moliya  va  kreditlari,  mudofaa  va  xavfsizligi 

to„g„risidagi  qoidalarning  birinchi  marta  aks  ettirilganligi  Konstitutsiyada  bizga 

tamoyilga aylanmagan butunlay yangi hodisadir.