Huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

 

 

 

 

---

 

61 

6-§.  O„zbekiston mustaqilligi huquqiy asoslarining yaratilishi. 

Yangi Konstitutsiyaning qabul qilinishi 

 

a) Huquqiy davlat izlanishlari 

 

Har  bir  suveren  davlatning  huquqiy  asoslaridan  biri  –  uning  asosiy  Qonuni  – 

Konstitutsiyasi hisoblanadi. 

Tarixiy rivojlanish ko„rsatganidek, har qaysi jamiyat kelajakni ko„zlab yashaydi va 

uning  poydevorini  imkon  qadar  mustahkamroq  qurishga  harakat  qiladi.  Shu  nuqtayi 

nazardan  qaraganda  mustaqillik  yillarida  davlatimiz,  jamiyatimiz  erishgan  buyuk 

yutuq – O„zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bo„ldi. 

Darhaqiqat, Konstitutsiya tushunchasida davlatni boshqarish, mamlakat yaxlitligini 

ta‟minlash, uning mustaqil davlat sifatida e‟tirof etilishining asosi ijtimoiy hayotning 

barcha yo„nalishlarini rivojlantirish yo„l-yo„riqlari to„la mujassamlangan. 

Turkistonda  inqilobdan  keyingi  yillarda  jahon  tajribalariga  muvofiq  tarzda 

Konstitutsiyalar ishlab  chiqildi.  Jumladan,  Turkiston  ASSRning 1918, 1920-yillarda, 

Xorazm va Buxoro Xalq Respublikalarining 1920-1921-yil, shuningdek, O„zbekiston 

SSRning  1927,  1937,  1978-yillarda  qabul  qilingan  Konstitutsiyalari  shaklan 

respublikaning  Asosiy  qonunlari  edi.  Lekin  ular  mazmun-mohiyatiga  ko„ra  haqiqiy 

mustaqil  davlatning  Asosiy  Qonuni  emas  edi.  To„g„rirog„i  ular  avval  RSFSR, 

keyinchalik  SSSR  Konstitutsiyalarining  milliy  respublikalar  sharoitiga  muvo-

fiqlashtirib  ko„chirilgan,  hayotiy  kuchga  ega  bo„lmagan  nusxasi  edi.  Shu  nuqtayi 

nazardan  ko„rsatib  o„tilgan  Asosiy  Qonunlarni  O„zbekiston  davlati  mustaqilligini 

huquqiy asoslovchi Konstitutsiya deb qarab bo„lmasdi. 

O„zbekistonning  yangi  Konstitutsiyasini  yaratish  g„oyasi  1990-yil  20-iyunda 

«Mustaqillik  deklaratsiyasi»ning  qabul  qilinishi  bilan  bevosita  bog„liq.  Mazkur 

Deklaratsiya  qabul  qilingan  Oliy  Kengashning  ikkinchi  sessiyasida  bu  hujjatdagi 

muhim  tamoyillar  asosida  davlatning  yangi  Konstitutsiyasi  ishlab  chiqilishi  lozim, 

degan xulosaga kelindi. Sessiya Prezident I. A. Karimov raisligida 64 kishidan iborat 

Konstitutsiya komissiyasini tuzish to„g„risida qaror qabul qildi. Uning tarkibiga depu-

tatlar, Qoraqalpog„iston Respublikasi va viloyatlarning vakillari, davlat hamda jamoat 

tashkilotlarining,  korxonalar,  xo„jaliklarning  rahbarlari,  taniqli  huquqshunoslar, 

olimlar  va  mutaxassislar  kirdi.  Oliy  Kengashning  o„ninchi  sessiyasida  Komissiya 

tarkibi qisman yangilandi. 

Shuni  alohida  aytish  kerakki,  O„zbekistonda  konstitutsiyaviy  ahamiyatga  molik 

islohotlar  Konstitutsiyaviy  komissiya  tuzilishidan  ancha  avvalroq  boshlangan  edi. 

Ma‟lumki,  1990-yil  24-martida  respublika  Oliy  Kengashining  birinchi  sessiyasi 

muhim  tarixiy  qaror  qabul  qilib,  O„zbekiston  Prezidenti  lavozimini  ta‟sis  etgan  edi. 

Prezidentlik boshqaruvining joriy etilishi sovetlar hukmron bo„lgan davlat boshqaruv 

shakliga  barham  berib,  amalda  davlatimizning  prezidentlik  respublikasi  shakliga 

o„tishini  anglatardi.  Prezidentlik  institutining  kiritilishi  davlat  hokimiyati 

---

 

62 

vakolatlarining yangicha taqsimlanishini taqozo etar edi. Shu munosabat bilan ijroiya-

boshqaruv hokimiyatining tizimi takomillashtirildi. 

1990-yil  1-noyabrda  «O„zbekiston  SSRda  ijroiya  va  boshqaruv  hokimiyatining 

tuzilishini  takomillashtirish  hamda  O„zbekiston  SSR  Konstitutsiyasi  (Asosiy 

Qonuni)ga  o„zgartirish  va  qo„shimchalar  kiritish  to„g„risida»  qonun  qabul  qilindi. 

Mazkur qonunga muvofiq, Prezidentlik hokimiyati bilan Respublika Ministrlar Soveti 

qo„shilib,  O„zbekiston  Prezidenti  huzuridagi  Vazirlar  Mahkamasiga  aylantirildi. 

Ijroiya hokimiyat Prezident qo„lida birlashtirildi. U ham hukumat rahbari, ham davlat 

boshlig„i  vazifasini  zimmasiga  oldi.  Navbatdagi  konstitutsiyaviy  islohot  qadami 

viloyatlar,  shaharlar  va  tumanlarda  davlat  hokimiyatining  vakillik  hamda  ijroiya 

idoralariga rahbarlik qiluvchi hokimlar lavozimini ta‟sis etishdan iborat bo„ldi. 

Ijtimoiy-siyosiy  taraqqiyotimizda  hayotiy  ehtiyoj  tarzida  ro„y  berayotgan  real 

o„zgarishlar  o„z  navbatida  siyosiy  va  huquqiy  tafakkurni  shakllantirib  bordi. 

Konstitutsiya  loyihasi  ustida  bevosita  ishlashni  faollashtirishga  vaziyat  yetilgach, 

Konstitutsiyaviy  komissiya  1991-yil  12-aprelda  I.A.Karimov  raisligida  o„zining 

birinchi  majlisiga  to„plandi.  Konstitutsiya  loyihasini  yaratish  bilan  bog„liq  barcha 

tashkiliy  va  ijodiy  jarayonni  muvofiqlashtirib  borish  uchun  Konstitutsiyaviy 

komissiya  a‟zolari  hamda  yetakchi  mutaxassislar  va  olimlardan  iborat  32  kishilik 

ishchi  guruhi  tashkil  etildi.  Uning  tarkibiga  qonun  chiqaruvchi  idora,  bir  necha 

qo„mitalarning  raislari,  vazirliklar,  sud,  prokuratura  idoralarining  rahbarlari, 

Respublika  Prezidenti  devoni  va  Oliy  Kengashning  mas‟ul  xodimlari  kirdi. 

Shuningdek, Konstitutsiya loyihasi mo„ljallanayotgan bo„limlarini tayyorlash uchun 6 

ta  kichik  guruhlar  tashkil  etildi.  Kichik  guruhlar  tarkibiga  50  nafar  ilmiy  xodim  va 

mutaxassis jalb qilindi. 

Konstitutsiyaviy komissiya Raisi ishchi guruh oldiga quyidagi vazifalarni qo„ydi:  

– konstitutsiyaviy rivojlanishning jahon tajribasi o„rganib chiqilsin,  

– boshqa  mamlakatlarning inson  huquqlari borasida, demokratiya  va  qonunchilik 

sohasida qo„lga kiritgan yutuqlari hisobga olinsin,  

–  keng  xalq  ommasi  diliga  yaqin  va  tushunarli  bo„lgan  siyosiy-yuridik  hujjatlar 

yaratilsin.  

Mazkur  topshiriqqa  muvofiq,  AQSH,  Fransiya,  Kanada,  Germaniya,  Shvetsiya, 

Yaponiya,  Italiya,  Ispaniya,  Portugaliya,  Gretsiya,  Turkiya,  Eron,  Hindiston, 

Pokiston,  Misr,  Vengriya,  Bolgariya,  Litva  davlatlarining  konstitutsiyalari  chuqur 

o„rganildi,  qiyosiy  tahlil  etildi.  Shuningdek,  Mustaqil  Davlatlar  Hamdo„stligiga 

kiruvchi  Rossiya  Federatsiyasi,  Belorus,  Ukraina,  Qozog„iston,  Qirg„iziston  va 

Turkmaniston  respublikalarining  Asosiy  qonunlari  hamda  konstitutsiya  loyihalari 

diqqat bilan ko„rib chiqildi. 

Yuqorida  keltirilgan  manbalarni  tahlil  etish  asosida  xorijiy  davlatlar 

konstitutsiyalari  mazmuni  va  tuzilishini  tavsiflovchi  kattagina  hajmli  qiyosiy  jadval 

tayyorlandi. Ushbu tahliliy jadvalni jahon konstitutsiyashunosligi tajribasi namunalari 

umumlashmasi sifatida Respublikamiz Prezidenti o„rganib chiqdi. 

---

 

63 

Yana  shuni  ham  aytish  kerakki,  o„zbek  xalqi  ajdodlarining  davlatchilikni 

mustahkamlash  yo„lidagi  g„oya  va  fikrlari  ham  bo„lajak  Asosiy  Qonunga  tayanch 

manba qilib olindi. Jumladan, Amur Temurning «Temur tuzuklari»dagi davlatni idora 

qilishga doir muhim qoidalari ham e‟tiborga olindi. 

Xususan,  Amur  Temur  umrining  oxirida  farzandlariga  shunday  vasiyat  qilgan: 

«millatning dardlariga darmon bo„lmoq vazifangizdir. Zaiflarni ko„ring, yo„qsullarni 

boylar zulmiga tashlamang, adolat va ozodlik dasturingiz, rahbaringiz o„lsun...». Bu 

fikrlar  o„sha  davrda  davlat  yuritishning  asosi  bo„lib  xizmat  qilgan.  Turonzamin 

xoqoni  uchun  asosiy  g„oya  hisoblangan  adolat  va  ozodlik  bugungi  kunda  ijtimoiy 

adolatni himoya qilishda asosiy mezon hisoblanmoqda. 

Shu  tariqa  O„zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasi  loyihasini  yaratish  salmoqli 

nazariy, konseptual zaminga tayandi. Konstitutsiyaviy komissiya Raisining topshirig„i 

bilan  1991-yil  boshlaridayoq  bo„lg„usi  konstitutsiyaning  g„oyaviy  mag„zi,  ya‟ni 

konsepsiyasi  ustida  ish  boshlab  yuborildi.  Natijada  uchta  muqobil  konsepsiya 

yaratildi. Respublika Fanlar Akademiyasi Falsafa va huquq institutining konsepsiyasi, 

Siyosatshunoslik va boshqaruv institutining konsepsiyasi va Prezident devoni yuridik 

bo„limi  tayyorlagan  konsepsiya.  Ishchi  guruh  majlisida  uchinchi  konsepsiya  asos 

uchun  qabul  qilindi.  U  qolgan  ikki  konsepsiyaning  diqqatga  sazovor  g„oyalari  bilan 

boyitilib,  umumlashgan,  puxta,  yagona  g„oyaviy  asos  shakliga  keltirildi. 

Konstitutsiyaviy  komissiya  va  uning  Raisi  tomonidan  ma‟qullangan  ana  shu 

konsepsiya asosida bo„lajak Konstitutsiya loyihasini yaratishga kirishildi. 

Loyihaning  dastlabki  varianti  1991-yil  oktabr-noyabrigacha  tayyorlab  bo„lindi.  U 

muqaddima, olti bo„limga bo„lingan 158 moddadan iborat edi. Ushbu loyiha yuzaga 

kelayotgan paytda mamlakatimiz tarixida tub burilish yuz berdi. 1991-yil 31-avgustda 

O„zbekiston  Respublikasi  o„zining  davlat  mustaqilligi  asoslari  to„g„risidagi 

konstitutsiyaviy  Qonunni  va  O„zbekiston  Respublikasining  davlat  mustaqilligi 

to„g„risida  Oliy  Kengash  Bayonotini  qabul  qildi.  Bu  bilan  respublika  parlamenti 

mustaqil O„zbekiston Respublikasi, suveren davlat qaror topganligini butun dunyoga 

e‟lon qildi. Qonunda xalq hokimiyatchiligi, demokratik davlatchilik, inson huquqlari 

muqaddasligi,  qonun  ustuvorligi,  hokimiyat  bo„linishi,  mamlakatning  hududiy 

yaxlitligi kabi muhim prinsiplar mustahkamlandi. Ushbu ilg„or demokratik  g„oya va 

prinsiplar  Konstitutsiya    loyihasi  mazmuniga  ham  singdirildi.  Shunga  qaramasdan 

dastlabki loyiha hali mukammallik  darajasidan ancha yiroq edi. Yanada jiddiyroq va 

talabchanlik bilan ishlash lozim edi. 

1992-yil  bahorida  loyihaning  149-moddadan  iborat  ikkinchi  varianti  ishlab 

chiqildi. Mamlakat  Prezidenti  ishtirokida Konstitutsiyaviy  komissiyaning  navbatdagi 

majlisi  bo„lib  o„tdi.  Majlisda  Konstitutsiya  loyihasi  ustida  olib  borilgan  ishlar 

to„g„risidagi  axborot  tinglandi.  Ta‟kidlanishicha,  ishchi  guruh  O„zbekiston  xalq 

deputatlari,  mehnat  jamoalari  rahbarlari,  olimlar  va  mutaxassislar  bilan  hamkorlikda 

loyihaning beshinchi ko„rinishini tayyorladi. Unda o„zbek xalqining tarixiy, milliy va 

ma‟naviy xususiyatlarini imkon qadar to„laroq aks ettirishga harakat qilindi. Majlisda 

Konstitutsiya  loyihasini  uzil-kesil  ishlab  chiqish  uchun  25  kishidan  iborat  ishchi 

---

 

64 

guruh  (komissiya)  tuzishga  qaror  qilindi  va  uning  zimmasiga  quyidagi  vazifalar 

yuklandi: 

– huquqiy demokratik davlat barpo etish tajribasini har tomonlama umumlashtirish 

va uni Konstitutsiya loyihasida hisobga olish; 

– O„zbekistonning demografik va ijtimoiy-siyosiy turmush tarzi, uning taraqqiyoti 

tajribasini  hamda  deputatlarning,  turli  ijtimoiy  guruhlarning  milliy-madaniy 

markazlarning mulohazalari va takliflarini umumlashtirish; 

–  Konstitutsiyaviy  komissiya  a‟zolaridan  tushgan  takliflarni  ko„rib  chiqish  va 

loyihaga tegishli o„zgarishlar kiritish. 

O„zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining  loyihasi  puxta  ishlovlardan  so„ng 

Konstitutsiyaviy  komissiya  qarori  bilan  1992-yil  26-sentabrda  umumxalq 

muhokamasi uchun matbuotda e‟lon qilindi. 

Mustaqil  davlatimizning  har  bir  fuqarosi,  butun  xalq  ommasi  Konstitutsiya 

loyihasini  katta  qiziqish  va  ozod  Vatan  uchun  cheksiz  iftixor  tuyg„ulari  bilan  kutib 

oldi.  Bu  o„z-o„zidan  tushunarli  holat.  Zero,  davlatimizning  kelajagi,  xalqimizning 

taqdiri  ko„p  jihatdan  Konstitutsiyamiz  qanday  bo„lishiga  bog„liq.  Aniqrog„i  har 

qanday  davlatning  Konstitutsiyasi  unda  yashovchi  xalqning  irodasini,  ruhiyatini, 

ijtimoiy ongi va madaniyatini aks ettiradi. 

Konstitutsiya loyihasining umumxalq muhokamasi nihoyatda keng ko„lamli bo„lib, 

yuksak ijodiy ko„tarinkilik va ishchanlik kayfiyatida o„tdi. U jamiyatimizda chinakam 

demokratiya  qaror  topishining  yorqin  namoyishi  bo„ldi.  Loyihaning  qizg„in  hamda 

manfaatli  muhokamasi  xalqimizning  o„zi  Mustaqil  O„zbekiston  Asosiy  Qonunining 

bevosita ijodkori bo„lganligini ko„rsatadi. 

Umumxalq muhokamasi uch oy davom etdi. Shu davrda O„zbekiston Respublikasi 

davlat-huquqiy  tajribasida  muhim  bir  yangilik  bo„ldi.  Uning  mazmuni  shundaki, 

Konstitutsiya  komissiyasi  dastlab  belgilagan  ikki  yarim  oylik  muddat  mobaynida 

(1992-yil  26-sentabrdan  boshlab)  loyiha  mehnatkashlar  takliflari  asosida  qayta 

tuzatilib,  1992-yil  21-noyabrda  muhokamani  davom  ettirish  uchun  yana  ikkinchi 

marotaba  matbuotda  e‟lon  qilindi.  Shunday  qilib,  huquqiy  pretsendent  ro„y  berdi  – 

umumxalq  muhokamasi  ikki  bosqichda  amalga  oshirildi.  Bu  hol  muhokama 

ishtirokchilarini siyosiy jihatdan faollashtiruvchi qudratli turtki bo„ldi. Uning maqsadi 

fuqarolarga  ularning  muhokamadagi  jonbozligi  mahsuli  va  samaralarini  aniq 

ko„rsatishdan iborat edi. 

Umumxalq  muhokamasi  davomida  jami  6  mingdan  ortiq  taklif  va  mulohazalar 

bildirildi.  Faqatgina  Konstitusion  komissiyaga  mingdan  ziyod  xatlar  tushdi.  Ularda 

loyihaning  ixcham,  lo„nda,  chuqur  ma‟noli  va  barchaga  tushunarliligiga  yordam 

beruvchi  mulohazalar  bildirildi.    Taklif  va  mulohazalar  Konstitutsiya  loyihasining 

hamma  moddalariga  daxldor  bo„lib,  matnning  deyarli  yarmiga  tuzatishlar  qilindi. 

Loyihadagi  127  moddadan  60  tasiga  tuzatish  va  aniqliklar  kiritildi.  Dastlabki 

variantdan 4 ta modda chiqarilib, matnga bir necha yangi modda kiritildi. 

Taklif  va  mulohazalarning  aksariyati  fuqarolar  huquqi  va  burchlari,  shaxs 

daxlsizligi,  dinning  jamiyatdagi  o„rni  va  roli,  iqtisodiy  huquqlar,  jumladan,  mulk 

---

 

65 

huquqi,  bozor  munosabatlari  va  tadbirkorlikni  rivojlantirish,  huquqiy  tartibot  va 

qonuniylikning  konstitutsiyaviy  asoslarini  mustahkamlashga  qaratilgan  moddalar, 

boblar va bo„limlarga taalluqli bo„ldi. 

Masalan,  Konstitutsiya  loyihasining  «Inson  va  fuqarolarning  asosiy  huquqlari, 

erkinliklari  va  burchlari»  degan  bo„limi  bo„yicha  1978  ta  taklif  va  mulohazalar 

tushgan.  Shulardan  Shaxsiy  huquqlar  va  erkinliklar,  Siyosiy  huquqlar,  Iqtisodiy  va 

ijtimoiy  huquqlar,  Inson  huquqlari  va  erkinliklarining  kafolatlari,  fuqarolarning 

burchlari degan VII–XI boblaridagi 29 ta modda yuzasidan 1656 ta taklif va mulohaza 

bildirilgan.  Bular  ichida  qizg„in  muhokama  va  munozaraga  sabab  bo„lgan  o„n  bitta 

moddani ya‟ni insonning yashash huquqi, fuqaroning aybsizlik prezumpsiyasi, shaxs 

daxlsizligi, fikr, so„z va e‟tiqod erkinligi, har kimning istalgan axborotni olishi va uni 

tarqatish huquqi, din erkinligi va diniy tashkilotlarning siyosiy maqomi, fuqarolarning 

mitinglar,  yig„ilishlar  va  namoyishlar  shaklida  faollik  ko„rsatish  huquqi,  mulkdor 

bo„lish  va  mulkni  meros  qoldirish  huquqi,  mehnat  qilish  va  ishsizlikdan  muhofaza 

etilish  huquqi,  bilim  olish  huquqi,  fuqarolarning  atrof  tabiiy  muhitga  ehtiyotkorona 

munosabatda  bo„lish  majburiyati,  Vatanni  himoya  qilish  va  harbiy  xizmatni  o„tash 

majburiyati kabi masalalarni alohida ko„rsatib o„tish mumkin. 

Mazkur  dolzarb  masalalar  bo„yicha  tushgan  takliflar  soni  1050  ta  bo„lib,  ular 

Konstitutsiyaviy  komissiya  nomiga  kelgan  takliflarning  salkam  20%  ini  tashkil  etdi. 

Bu  raqam  VII–XI  boblardagi  moddalarga  oid  takliflar  miqdoriga  nisbatan  esa  63% 

tashkil qiladi. 

Shunday  qilib,  Konstitutsiya  loyihasining  umumxalq  muhokamasi  O„zbekiston 

xalqining  irodasini  bevosita  aniqlash,  shuningdek,  muhokama  davomida  to„plangan 

boy  materialni  har  tomonlama  va  chuqur  o„rganib,  umumlashtirib,  uni  yaxlit  davlat 

irodasi tarzida Asosiy Qonunda ifodalash imkonini berdi. Konstitutsiya xalqimizning 

siyosiy donoligi va tafakkuri mahsuli bo„ldi. 

Umumxalq  muhokamasi  davom  etayotgan  davrda  ham  Konstitutsiya  komissiyasi 

Raisi  loyihani  takomillashtirishga  katta  e‟tibor  qaratdi.  Fuqarolar  va  mehnat 

jamoalaridan  tushayotgan  taklif-mulohazalar  jamlanib,  Rais  e‟tiboriga  havola  etib 

turildi.  Mamlakat  Prezidenti  Konstitutsiya  loyihasi  ustida  ishlar  ekan,  uning  ortida 

millionlab fuqarolarning taqdiri turganligini qayta-qayta ta‟kidladi.  

Prezident ishlagan loyihalar nusxasidan ayrimlarini misol tariqasida keltiramiz: 

Loyihaning 1-moddasida «O„zbekiston – demokratik respublika» deb yozilgan edi. 

Prezident  bunga  aniqlik  kiritib,  «suveren»  so„zini  qo„shib  qo„ygan.  Natijada  bu 

modda  «O„zbekiston  –  suveren  demokratik  respublika»  tarzida  bo„ldi.  Ma‟lumki, 

suverenitet  –  har  qanday  davlatning  muhim  belgisidir.  Konstitutsiyada  bu  jihatga 

urg„u berilishi O„zbekiston uchun alohida ahamiyatga ega. Chunki, O„zbekiston endi 

ilgarigidek  ittifoq  davlatining  tarkibida  emas.  Ikkinchi  tarafdan,  uning  Mustaqil 

Davlatlar  Hamdo„stligiga  qo„shilganligi  mustaqillikni  va  davlat  suverenitetini 

yo„qotdi,  degan  ma‟noni  anglatmaydi.  Bu  MDH  shakllanayotgan  va  uning  atrofida 

turli  qarama-qarshi  mulohazalar  bildirilayotgan  bir  paytda  katta  siyosiy  ahamiyatga 

ega edi. 

---

 

66 

Dastlabki  loyihaning  7-moddasi,  2-qismi  quyidagicha  edi:  «O„zbekiston 

Respublikasida  davlat  hokimiyati  Konstitutsiya...  vakolat  bergan  idoralar 

tomonidangina amalga oshiriladi». Prezident nihoyatda muhim tuzatish kiritdi. Ya‟ni, 

respublikada  davlat  hokimiyati  xalq  manfaatlarini  ko„zlab...  amalga  oshiriladi.  Bu 

bilan Konstitutsiyaning «Xalq davlat hokimiyatining birdan-bir manbayidir» (7-m., 1-

qism) degan qoidasi bilan yuqorida keltirilgan qoidasi o„rtasidagi mantiqiy bog„liqlik 

kuchaydi. 

Loyihaning  17-moddasi,  2-qismida  quyidagi  me‟yor  mustahkamlangan  edi: 

«respublika  o„zining  suveren  huquqlarini  boshqa  davlatlar  bilan  birgalikda  amalga 

oshirishi  sharti  asosida  umumiy  farovonlik  va  xavfsizlikni  ta‟minlash  maqsadida 

hamdo„stlik  va  boshqa  davlatlararo  birikmalarga  kirishi,  ittifoqlar  tuzishi  hamda 

ittifoqlardan,  hamdo„stlik  va  boshqa  davlatlararo  birikmalardan  chiqishi  mumkin». 

Prezident  matndan  «o„zining  suveren  huquqlarni  boshqa  davlatlar  bilan  birgalikda 

amalga oshirishi» so„zlarini chiqarib tashladi va loyihaning quyidagi tahririni bayon 

qildi: «Respublika davlatning, xalqning oliy manfaatlari, farovonligi va xavfsizligini 

ta‟minlash  maqsadida  ittifoqlar  tuzishi,  hamdo„stliklarga  va  boshqa  davlatlararo 

tuzilmalarga kirishi va ulardan ajralib chiqishi mumkin». 

Inson  huquqlari,  erkinliklari  va  burchlarini  mustahkamlovchi  qoidalar  alohida 

diqqat-e‟tiborga  molik  bo„ldi.  Bu  masala  dastavval  loyihada  quyidagicha  edi: 

«O„zbekiston Respublikasi fuqarosi tabiiy, ajralmas, buzilmas huquq va erkinliklarga 

ega.  Ular  daxlsiz  va  hech  kim  sudsiz  ulardan  mahrum  etishga  va  ularni  cheklashga 

haqli  emas»  (19-modda).  Bir  qarashda  hammasi  xalqaro  huquq  mezonlariga 

muvofiqdek ko„rinadi. Ammo Konstitutsiyaviy komissiya Raisi bu moddani chiqarib 

tashlab,  uni  20-moddaning  ikkinchi  jumlasi  oxiriga  qo„shishni  taklif  etdi.  Natijada 

modda quyidagi ko„rinishga ega bo„ldi: «...Fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda 

mustahkamlab  qo„yilgan  huquq  va  erkinliklari  daxlsizdir,  ulardan  sud  qarorisiz 

mahrum etishga yoki ularni cheklab qo„yishga hech kim haqli emas». 

Kiritilgan tuzatish – ijodiy tafakkur va donishmandlik mahsulidir. Uning to„g„riligi 

loyihadagi  19-modda  mazmunini  qo„shimcha  tahlil  etganda  ayon  bo„ladi.  Ilgarigi 

ma‟noga ko„ra: shaxsning barcha tabiiy huquq va erkinliklari daxlsiz deb tanilib, ular 

sud muhofazasiga da‟vogarlik qilar edi. Mazkur normaning yuridik jihatdan noaniq va 

bo„shligi ko„rinib turibdi. Aks holda inson va fuqaroning barcha tabiiy huquqlari to„la 

ro„yxatini  qanday  aniqlash  mumkin?  Bu  noaniqlik  sharoitida  hamma  huquq  va 

erkinliklar sud himoyasi bilan ta‟minlanishi aqlga sig„adimi? Albatta, yo„q. 

Konstitutsiya  loyihasidagi  «fuqarolarning  huquq  va  erkinliklarini  amalga 

oshirishlari  ularning  o„z  majburiyatlarini  bajarishlaridan  ajralmasdir»  –  degan 

so„zlarni  Prezident  quyidagi  aniq  ifodalar  bilan  almashtirdi:  «Barcha  fuqarolar 

Konstitutsiyada  belgilab  qo„yilgan  burchlarini  bajaradilar»  (Konstitutsiyaning  47-

moddasi).  Endi  bu  me‟yor  huquqiy  jihatdan  sodda,  tushunarli,  lo„nda  va  aniq 

ko„rinishga ega bo„ldi. 

Konstitutsiyaviy  komissiya  Raisining  tashabbusi  bilan  loyihaga  shaxsning 

daxlsizligi,  aybsizlik  prezumpsiyasi,  onalik  va  bolalikning  davlat  tomonidan 

---

 

67 

muhofaza  qilinishi  to„g„risidagi  moddalar  kiritildi.  Konstitutsiyaviy  komissiyaning 

1992-yil 7-dekabrda bo„lib o„tgan majlisida Prezident Konstitutsiya loyihasini xotin-

qizlar  bilan  erkaklar  teng  huquqli  ekanligi  haqidagi,  shuningdek,  madaniy 

yodgorliklar davlat tomonidan muhofaza qilinishi haqidagi moddalar bilan to„ldirishni 

taklif  etdi.  Mazkur  majlis  ishtirokchilaridan  biri  prezidentlik  boshqaruvi  shaklini 

mustahkamlashni,  «Davlat  hokimiyatining  tashkil  etilishi»  degan  bo„limni 

O„zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  to„g„risidagi  bob  bilan  boshlashni  taklif  qildi. 

Konstitutsiyaviy komissiya Raisi bunga e‟tiroz bildirib: «Avallo Parlament haqidagi, 

so„ngra  Prezident  haqidagi  bob  bayon  etiladi.  Konstitutsiyamizda  birinchi  navbatda 

xalq demokratiyasi ustuvorlik qilishi lozim», dedi. 

1992-yil 8-dekabrda XII chaqiriq O„zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XI 

sessiyasi  bo„ldi.  Unda  «O„zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasini  qabul  qilish 

haqida»gi  masala  ko„rildi.  Bu  xususda  Konstitutsiya  komissiyasi  Raisi,  Prezident 

I.A.Karimov ma‟ruza qildi. Ushbu ma‟ruzada sessiya muhokamasiga havola qilingan 

O„zbekistonning  asosiy  Qonuni  respublikada  avvalgi  yillarda  qabul  qilgan 

qonunlardan  farqli  o„laroq,  demokratik  yo„l  bilan  tayyorlangan  bo„lib,  unda  yillar 

davomida sinovdan o„tgan umuminsoniy qadriyatlar o„z aksini topganligi, u ko„plab 

taraqqiy  etgan  mamlakatlarning  tajribalarini  o„ziga  singdirganligi  alohida  uqtirildi. 

Shuning  uchun  ham  mazkur  Konstitutsiya  har  qanday  yetakchi  mamlakatning 

Konstitutsiyasi bilan bahslasha olishi mumkin», – deb ta‟kidlandi.  

Sessiyada  deputatlar  loyihaga  80  ga  yaqin  o„zgarish,  qo„shimcha  va  aniqliklar 

kiritdilar.  Jumladan,  Konstitutsiyaviy,  Oliy  va  Oliy  xo„jalik  sudlarining  vakolat 

muddati o„n yildan besh yilgacha tushirildi. Oliy Kengash 84-moddani quyidagi yangi 

qism  bilan  to„ldirdi:  «Oliy  Majlis  Raisi  va  uning  o„rinbosarlari  O„zbekiston 

Respublikasi Oliy Majlisiga har yili hisobot berib turadilar». 78-moddaning 8-bandiga 

esa  yangi  jumla  qo„shildi:  «Vazirlar  Mahkamasining  taqdimiga  binoan  O„zbekiston 

Respublikasining  budjetini  qabul  qilish  va  uning  ijrosini  nazorat  etish,  soliqlar  va 

boshqa majburiy to„lovlarni joriy qilish» va hokazo. 

Albatta,  deputatlar  takliflarining  rad  etilganlari,  loyihaga  qo„shilmaganlari  ham 

bo„ldi.  Masalan,  deputat  V.A.Kozlov  Oliy  Majlis  ikki  palatadan  iborat  bo„lishini 

taklif  etdi.  Biroq,  bu  taklif  qabul  qilinmadi,    tajribada  sinalgan  bir  palatalik  tizim 

saqlab qolindi. 

Sababi,  O„zbekistonda  hali  ikki  palatali  parlamenti  sharoit,  tajriba  va  ko„nikma 

yetarli  emas  edi.  Shuningdek,  mamlakatda  xalqlar  o„rtasida  barqarorlik,  millatlararo 

munosabatlar,  milliy  totuvlik  yo„lga  qo„yilgani  bilan  ajralib  turadi.  Gap  ko„p 

pog„onali  parlament  tuzishda  emas,  balki  davlatning  dono,  puxta  o„ylangan  milliy 

siyosatida, asrash va rivojlantirish zarur bo„lgan xalq an‟analarida edi. Shuning uchun 

O„zbekistonda tuzilajak parlament bir palatali, deb lozim topildi. 

Viloyatlarda, shaharlar va tumanlarda hokimlar va sudyalarni tayinlash emas, balki 

saylash to„g„risida ham takliflar tushdi. Sudyalarni va mahalliy hokimiyat organlarini 

saylash haqidagi qonun uzoq vaqt ishlab keldi, ammo bu amalda hech narsa bermadi. 

Konstitutsiya  komissiyasi  boshqa  mamlakatlar  tajribasiga  suyangan  holda  o„zga 

---

 

68 

yo„lni  tanladi.  Mansabdor  shaxslarning  shaxsiy  mas‟uliyatini  oshirish  maqsadida 

ularni  tayinlashga  va  ulardan  zimmalariga  yuklatilgan  vazifalarni  bajarishni  talab 

qilishga qodir bo„lgan tayinlash tamoyilini maqbul ko„rdi. 

Sog„lom,  oqilona  fikrlar  aytilgan  ko„plab  boshqa  takliflar  ham  tushdi.  Biroq, 

konstitutsiya  xarakteridagi  hujjatni  qabul  qilishda  ularning  barchasini  inobatga  olish 

mumkin  emas  edi.  Shu  bois  ba‟zi  takliflar  Oliy  Kengashning  komitetlari  va 

komissiyalariga  o„rganib  chiqish  va  tegishli  qonun  hujjatlarini  ishlab  chiqishda 

foydalanish uchun yuborildi. Xullas, ikki yil tayyorgarlik va ikki yarim oy umumxalq 

muhokamasidan so„ng Konstitutsiya loyihasi sessiya tasdig„iga havola qilindi. 

Ba‟zi deputatlar loyihaning 58-moddasida kasaba uyushmalariga a‟zolik majburiy 

ravishda  bo„lishi  haqidagi  qoida  mustahkamlansin,  degan  takliflarni  ilgari  surdilar. 

Ushbu  fikr  ham  qo„llab-quvvatlanmadi.  Chunki  bu  jamoat  birlashmalarining 

ixtiyoriylik asosida tuzilishi prinsipiga  zid edi. 

Deputat  M.Yusupov  118-moddaning  3-qismida  «viloyat,  shahar  va  tuman 

prokurorlari  tegishli  ma‟muriy-hududiy  birlikning  hokimi  bilan  kelishilgan  holda 

tayinlanadilar»,  degan  qoida  yozilishini  taklif  etdi.  Bu  taklifga  Oliy  Kengash 

deputatlarining  ko„pchiligi  qo„shilmadi.  Sababi  amaldagi  qonunchilik  va  tajribaga 

muvofiq,  prokuratura  organlari  yakkahokimlik  tamoyili  asosida  tuziladi  va  faoliyat 

yuritadi.  Shu  bois  barcha  bo„g„indagi  prokurorlar  Respublika  Bosh  Prokurori 

tomonidan  lavozimga  tayinlanadilar.  Bundan  tashqari,  prokuratura  organlari  xuddi 

sudlar singari mahalliy hokimiyat organlari ta‟siri ostida bo„lishi mumkin emas. Boz 

ustiga  prokuratura  tegishli  hududdagi  hokimlar  faoliyatining  qonuniyligi  ustidan 

nazoratni amalga oshiradi. 

Deputatlarning bir qator taklif va mulohazalari Konstitutsiya loyihasining tahririni, 

uslubiy ravonligini barkamollashtirishga ko„mak berdi. 

Shunday  qilib,  suveren  demokratik  O„zbekiston  Respublikasining  birinchi 

Konstitutsiyasi  qabul  qilindi.  Asosiy  Qomusimiz  davlat  mustaqilligimizning  mevasi, 

samarador  mahsuli  sifatida  dunyoga  keldi  va  hurligimiz,  ozod-erkinligimiz  qalqoni 

sifatida  yashamoqda.  Konstitutsiya  kelajagi  buyuk  O„zbekistonning  qad  rostlashi 

uchun, adolatli huquqiy davlat barpo etish uchun mustahkam huquqiy poydevor bo„lib 

xizmat qilmoqda. 

O„zbekiston  Respublikasi  Prezidenti,  Konstitutsiyaviy  komissiyaning  Raisi 

I.A.Karimov  Oliy  Kengashning  o„n  birinchi  sessiyasida  Konstitutsiya  loyihasi 

yuzasidan  so„zlagan  nutqida  shunday  deb  ta‟kidladi: