28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

 
 
 
 

---

 
211 
43-MAVZU: MOLIYAVIY  INVESTITSIYALAR HISOBI. 
  (ma’ruza 2 soat ) 
 
REJA: 
 
1. Investisiyalar haqida tushuncha. 
2. Qimmatbaxo qog’ozlar va ularning turlari. 
3.  Uzoq  muddatli  investisiyalarni  buxgalteriya  hisobida  aks  ettirish 
hisobi. 
 
Tayanch iboralari:
 Investisiya, aksiya, obligasiyalar, qimmatbaxo qog’ozlar, 
uzoq muddatli investisiyalar. 
 
UZOQ MUDDATLI INVESTSIYALAR XIOBI SCHYOTLARI 
 
Mamlakatimiz    xududida      va      xorijda      tashkil      etilgan      boshqa 
korxonalarning  qimmatli  qog’ozariga,  shuba,  qo’shma,  uyushgan  korxonalar, 
qaram  jamiyatlarning  ustav  kapitali  (fondi)ga  qo’shilgan  mavjud  uzoq  muddatli 
qo’yilmalar (investisiyalar) xarakati to’gisidagi axborotni umumlashtirish quyidagi 
schyotlarda amalga oshiriladi:  
0610 - "Qimmatli qog’ozar" 
0620 «SHuhba xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar» 
0630 - "Qaram xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar" 
0640-"CHet El kapitali mavjud bo’lgan korxonalarga investitsiyalar" 
0690 - "Boshqa uzoq muddatli investisiyalar" 
Aktivlarni  investisiyalarga  kiritish  tartibi  va  ularning  turlari  12-son 
"Moliyaviy  investisiyalar  hisobi",  va  8-son  "Konsolidallashgan  moliyaviy 
hisobotlar  va  shuba  ho’jalik  jamiyatlariga  investisiyalar  hisobi",  Buxgalteriya 
hisobining milliy andozalari (BXMA) bilan tartibga solinadi.  
Moliyavny  investisiyalar-  bu  foizlar,  dividendlar,  royalti  yoki  ijara  haqi, 
investisiyalashgan  kapital  qiymatining  oshishi  ko’rinishida  daromad  olish  yoki 
investisiyalangan  tomondan  boshqa  tushumlarni  olish  maqsadida  ho’jalik 
yurituvchi  sub'ekt  ixtiyoridagi  aktivlardir.  Uzoq  muddatli  investisiyalar  -  bu 
muddati 12 oydan ortiq bo’lgan barcha investisiyalardir. 
0610  -  "Qimmatli  qog’ozar"  schyotida  davlatning  foizli  obligasiyalariga  va 
maxalliy  zayom  (qarz)lariga,  aksionerlik  jamiyatlarining  aksiyalariga  va  boshqa 
qimmatli  qog’ozari  (o’snonlar,  fyucherslar,  depozit  sertifikatlari  va  boshqalar)ga 
uzoq  muddatli  moliyaviy  qo’yilma  (investisiya  )larning  mavjudligi  va  xarakati 
hisobga olinadi. 
0630 - "Qaram xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar", 0640 - "Chet el  kapitali 
mavjud  bo’lgan  korxonalarga  investitsiyalar",    schyotlarida  shu'ba  qo’shma  va 
assosiasnyalashgan  korxonalarga  hamda  qaram  bo’lgan  jamitlarga  quynlgai  uzoq 
muddatli investnsnyalarning mavjudligi  va xarakati hisobga olinadi. 

---

 
212 
0690- "Boshqa uzoq muddatli  investisiyalar" schyotida davlat korxonalariga 
yoki  boshqa  xayriya,  ekologiya  jamiyatlariga  kelajakda  moliyaviy  naf  olish 
maqsadida qilingan uzoq muddatli investisiyalar hisobga olinadi.  
Aksiyalar, obligasiyalar va boshqa qimmatli qog’ozar bu qo’yilmalar hisobiga 
berilgan  boyliklarni  hisobga  oluvchi  schyotlarning  kreditidan  0610-"qimmatli 
qog’ozar"  schyotining  debetida  xarid  qilishi  qiymatida  hisobga  olinadi.  Masalan, 
korxonaning  boshqa  korxona  qimmatli  qog’ozarni  sotib  olishi  0610-"qimmatli 
qog’ozar"  schyotining  debet  va  5110-"Hisob-kntob  schyoti",  5210-"Mamlakat 
ichidagi valyuta schyotlari" va 5220-"Xorijdagi valyuta schyotlari", 9210-"Asos’y 
vositalarning sotilishi va turli chiqimi", 9220-"Boshqa aktivlarning sotilishi va turli 
chiqimi"  schyotlarning  krediti  bo’yicha,  egalik  qilish  uchun  moddiy  va  boshqa 
boyliklar  berilganda  (agar  qimmatli  qog’ozlarga  haq  to’lash  moddiy  yoki  boshqa 
boyliklar  berish  yo’li  bilan  amalga  oshirilsa  (pul  mablarlaridan  tashkari)  yoki 
sotuvchi-korxonaga  foydalanish  uchun  berilganda  hisobga  olinadi.  Korxoia 
tomonidan  o’tkazlgan,  lekin  korxonaning  tegishli  huquqlari  (korxona  aksiyalari, 
obligasiyalari  va  boshqalar)ni  tasdiqlovchi  xujjatlar  hisobot  davrida  olinmagan 
bo’lsa,  uzoq  muddatli  moliyaviy  qo’yilmalar  mablag’lari  0610-"qimmatli 
qog’ozar" schyotida aloxida aks ettiriladi. 
Agar  korxona  tomonidan  xarid  qilingan  aksiyalar,  obligasiyalar  va  boshqa 
analiz  shunga  o’xshash  qimmatli  qog’ozarning  xarid  qilish  qiymati  ularning 
nominal  qiymatidan  yuqori  bo’lsa,  u  xolda  ularning  xar  biri  bo’yicha  tegishli 
daromadni  xisoblashda  xarid  va  nominal  qiymat  o’rtasidagi  farq  hisobdan 
chiqariladi.  Bunda  4820-"qisqa  muddatli  ijara  bo’yicha  olinadimgan  to’lovlar» 
yoki  4830–Olinadigan  foizlar  (qimmatli  qog’ozar  bo’yicha  olinadigan  daromad 
summasiga) schyotlarining debet va 0610-"Qimmatli qog’ozar" (xarid va nominal 
qiymat  o’rtasidagn  farq  summaga),  9520-"Divident  ko’rinnshidagi  daromadlar" 
(4820-"Olinadigan  foizlar"  yoki  4830-"Olinadigan  dividentlar"  schyotlaridagi 
summalari  o’rtasndagi  farqga)  schyotlarning  kredit  bo’yicha  yozuvlar  amalga 
oshiriladi. 
Agar  korxona  tomonidai  sotib  olingan  oblngasiyalar  va  boshqa  shunga 
o’xshash qimmatli qog’ozarning xarid qilish qiymati ularning nominal qiymatidan 
past  bo’lsa,  u  xolda  ularning  xar  biri  bo’yicha  daromadni  hisoblashda  xarid  va 
nominal  qiymati  o’rtasidagi  farq  summasiga  yetkazib  chiqariladi.  Bunda  4820- 
"Olinadigan  foizlar"  yoki  4830-"0linadigan  dividentlar"  (qimmatli  qog’ozar 
bo’yicha olinadigan daromad summasiga) schyotlarning debeti va 0610-"qimmatli 
qog’ozar" (xarid va nominal qiymat o’rtasidagi farq, summasiga) schyotining debet 
hamda  9520  -  "Dividend  ko’rnishidagi  daromadlar"  yoki  9530-  "Foizlar 
ko’rinishidagi  daromadlar"  (4820-"Olnnadngan  foizlar"  yoki  4830-"Olinadigan 
dividendlar"  schyotlaridagi  umumiy  summaga)  schyotlarining  krediti  bo’yicha 
yozuvlar qilinadi. 
Yuqoriida ko’rsatilgan ikkala xolda ham:  
-  qimmatli  korozlar  bo’yicha  korxonaga  tegishli  bo’lgan  daromadni 
xnsoblashda hisobdan chiqariladigan (kushib yoziladigan) xarid va nominal qiymat 
o’rtasidag’  farq  umumiy  farq  summasidan  va  qimmatli  qog’ozar  bo’yicha 
daromadd to’lashning o’rnatilgan davriyligidan kelib chiqkan xolda aniqlanadi; 

---

 
213 
- qimmatli korozlarning qaytarish muddatiga ular 0610 - "Qimmatli qog’ozar" 
schyotida hisobga olingan baxo bilan nominal qiymat teng bo’lishi kerak. 
Uzoq,  muddatli  investisiyalarni  qaytarilishi  va  ularning  sotilishi  9220- 
"Boshqa aktivlarning sotilishi va turli chiqimi" schyotinig debeti va uzoq muddatli 
investisiyalarni  hisobga  oluvchi  tegishli  schyotlarning  krediti  bo’yicha  aks 
ettiriladi. 
0610-0690  schyotlari  bo’yicha  analitik  hisob  uzoq  muddatli  moliyaviy 
qo’yilmalarning  turlari    va  ob'ektlari  bo’yicha    (sotuvchi-korxonalar,  qimmatli 
qog’ozar, shu'ba, qo’shma va uyushgan korxonalar, qaram  jamiyatlar va  korxona 
ishtirokchisi  hisoblangan  boshqa  korxonalar  va  boshqalar  bo’yicha)  yuritilgan. 
Bunda  analitik  hisobning  tuzilishi  mamlakat  xududidagi  va  xorijdagi  ob'ektlarga 
quyilgan  uzoq  muddatli  moliyaviy  qo’yilmalar  to’gisidagi  ma'lumotlarni  olnsh 
nmkoniyatini ta'mnlashi kerak.