28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

 
37-MAVZU: BUXGALTERIYA HISOBINI KONTSEPSTIYASI VA 
TAMOYILLARI. 
(ma’ruza 2 soat)  
 
REJA: 
1.  Bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobining o’rni va roli. 
2.  Buxgalteriya hisobida, xalqaro andozalarga asoslangan milliy andozalarni 
ishllashning zarurligi. 
3.  Buxgalteriya hisobining konsepsiyasi va tamoyillari. 
 
Tayanch  iboralar:
  Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  buxgalteruya  hisobining 
o‘rni  va  roli.  Buxgalteruya  hisobida,  halqaro  andozalarga  asoslangan  milliy 
andozalarni  qo‘llashning  zarurligi.  Buxgalteriya  hisobining    konsepsiyasi  va 
tamoyillari. 
 
1996  yil  12  sentyabrdan  amalga  kiritilgan  Buxgalteriya  hisobi  Qonuni 
Respublikamiz  hisob  tizimining  asosiy  qonuni  hisoblanadi.  Respublikaning  bozor 
iqtisodiyotiga  bosqichma  -  bosqich  o’tish  tajribasi  shuni  ko’rsatadiki  endilikda 
xalqaro  hisob  qoidalariga  asoslangan  hisob  va  moliyavii  hisobotvi  tuzish 
tamoyillariga  e'tiborni  yaratish  zarur.  Uzbekiston  Respublikasi  Vazirlar 
Maxkamasining  1994  yil  26  martdagi  164-sonli  "O’zbekiston  Respublikasida 
buxgalteriya  hisobi  va  hisoboti  tshgrisidagi  Nizomni  tasdiqlash  to’g’risida"gi 
qarori bilan qabul qilingan va amalga kiritilgan Nizom buxgalteriya qonunchiligiga 
1995  -  1998  yillar  davomida  kiritilgan  o’zgarishlar  qilinishi  munosabati  bilan 
hamda  Respublikamiz  hisob  siyosatini  xalqaro  hisob  andozalari  darajasiga 
yetkazish  maqsadlarida  qayta  ko’rib  chiqish  zaruriyatini  keltirib  chiqardi.  Shu 
maqsadlarda, 
hamda 
hisob 
sistemasini 
mustaxkamlash 
maqsadlarida 
Respublikamiz  yetakchi  mutaxassislari  ishtirokida  buxgalteriya  hisobi  milliy 
andozalari tayyorlanib, Adliya Vazirligi tomonidan tasdiqlandi. 
1999  yil  5  fevralda  O’zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Maxkamasining  54-
sonli  "Maxsulot  (ishlar,  dizmatlar)  ni  ishlab  chiqarish  va  sotish  xarajatlari  tarkibi 
va  moliyaviy  natijalarni  shakllantirish  tartibi  to’g’risida"gi  Nizomni  tasdiqlash 
to’gisidagi qarori bilan 1999 yilning 1 yanvaridan boshlab, 1994 yil 26  martdagi 
164-sonli  qaror  bilan  tasdiqlangan  Nizom  uz  kuchini  yo’qotdi.  Respublikadagi 

---

 
194 
barcha  yuridik  korxonalar  1999  yil  1  yanvaridan  boshlab  buxgalteriya  hisobining 
tasdiqlangan  va  amalga  kiritilgan  (amalga  kiritilmoqda)  milliy  andozalari  asosida 
olib borishlari lozim. 
Ushbu  andozalarni  qo’llash  amaliyotini  ko’rib  chiqishda  dastlab  moliyaviy 
hisobotni  tayyorlash  va  taqdim  etishning  konseptual  asoslaridan  boshlash  lozim. 
Ushbu  konseptual  asos  O’zbekiston  Respublikasining  Buxgalteriya  hisobi 
to’gisidagi  Qonuni  asosida  ishlab  chiqilgan  va  foydalanuvchilarda  moliyaviy 
hisobotni  tayyorlash  va  taqdim  etish  tartibini  belgilab  beradi.  Konseptual  asosni 
o’rganishda  dastlab  quyidagi  itisodiy  terminlar  mazmunini  yoritish  kerak. 
Jumladan:  Moliyaviy  hisobot  deganda-qanday  xo’jalik  yurituvchi  sub'ektning 
ma'lum  bir  davrdagi  faoliyatini  ko’rsatuvchi  moliyaviy  axborotni  taqdim  etish 
usuli  tushuniladi.  Moliyaviy  hisobotni  maqsadi-  xo’jalik  yurituvchi  sub'ektning 
moliyaviy  axvoli  uning  faoliyat  ko’rsatkichlari  to’gisida  hamda  pulmablag’’lari 
xarakati  haqida  iqtisodiy  qarorlar  qabul  qilish  uchun  foydalanuvchilar  keng 
doirasiga zarur bo’lgan axborotni taqdim etish hisoblanadi. 
Moliyaviy  hisobotdan  foydalanuvchilar  deganda,  doimiy  va  bo’lg’usi 
investorlar  kreditorlar  maxsulot  yetkazib  beruvchilar,  xaridorlar,  xodimlar, 
shuningdek  xukumat  muassasalari  vazirliklar,  idoralar,  jamoatchilik  va  boshqa 
manfaatdor  foydalanuvchilar  tushuniladi.  Ushbu  konseptual      asosda  quyidagi 
moliyaviy hisobotning tamoyillari ham keltirilgan.  
Moliyaviy  hisobot  deganda-qanday  xo’jalik  yurituvchi  sub'ektning  ma'lum  bir 
davrdagi  faoliyatini  ko’rsatuvchi  moliyaviy  axborotni  taqdim  etish  usuli 
tushuniladi.  Moliyaviy  hisobotni  maqsadi-  xo’jalik  yurituvchi  sub'ektning 
moliyaviy  axvoli  uning  faoliyat    ko’rsatkichlari  tugrisida  hamda  pul  mablag’lari 
harakati  haqida  iqtisodiy  qarorlar  qabul  qilish  uchun  foydalanuvchilar  keng 
doirasiga  zarur bo’lgan  axborotni taqdim  etish hisoblanadi. Moliyaviy  hisobotdan 
foydalanuvchilar  deganda,  doimiy  va  bo’lgusi  investorlar  kreditorlar  maxsulot 
yetkazib  beruvchilar,  xaridorlar,  xodimlar,  shuningdek  xuqumat  muassasalari 
vazirliklar,  idoralar,  jamoatchilik  va  boshqa  manfaatdor  foydalanuvchilar 
tushuniladi. Ushbu konseptual   asosda quyidagi moliyaviy hisobotning tamoyillari 
ham keltirilgan.  
-hisoblash tamoyili, daromadlar va xarajatlar buxgalteriya hisobida etirof etiladi va 
kelgan  davrda tushushi yoki paydo bo’lishiga qarab (pul mablag’larini olish yoki 
tulash asosida emas) moliyaviy hisobotlarda aks ettiriladi. 
-ikki  yoklama  yozuv  tamoyili,    ikki  yoqlama  yozuv  usulida  hisob-kitobni 
yuritish  deganda  shu  narsa  tushuniladiki,    xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlar        ikki     
yoqlama      yozuv      tizimi      asosida buxgalteriya operasiyalarini qayd etishi 
kerak,  ikki  yoqlama  yozuv  shundan  iboratki,  bitta    operasiya    bo’yicha    bitta  
summaning  o’zi    buxgalteriya  hisobining  ikkita        hisob  varaqlarida,      yani 
bittasining   debetida    va boshqasining kreditida aks ettiriladi. 
- 
uzluksizlik   tamoyili,   xo’jalik   yurituvchi   sub’ekt   uzluksiz ishlaydigan,  
yani    belgilangan    kelajakda    ishlashni  davom    ettiradigan  sub’ekt    deb  
hisoblanadi.      Uning    o’z    faoliyatini    tugatish    yoki  faoliyat  qo’lamini    ancha  
qisqartirish  niyat ham,  zarurati  ham  yo’q deb taxmin qilinadi. 

---

 
195 
--xo’jalik   operasiyalar   aktivlar   va   passivlarni   pul   bilan baxolash,    barcha   
operasiyalar        va        voqealar        moliyaviy        hisobotlarda  axborotlarni 
umumlashtirish   maqsadida   pul  bilan badolanadi. 
-ishonchlilik,   axborot,   unda   jiddiy   xatolar      va   taxminlar bo’lmasa   va 
unga    
foydalanuvchilar  asoslanishsa,  ishonchli  bo’ladi,  extietkorlik,  qarorlar  qabul 
qilishda  extiyotkorlik  qoidasiga  rioya  qilish  aktivlar  va  daromad    qaytadan 
baxolanmasligi, majburiyatlar yoki xarajatlar esa yetarlicha baxolanmasligiga yo’l 
quymaslik maqsadida noaniqlik sharoitida baxo chiqarish uchun zarurdir. 
--mazmunning  shakldan  ustunligi,  agar  hisob  kitob  hujjatlarida  va  moliyaviy 
hisobotda axborot operasiyalar va voqealarning mazmunini ishonchli darajada aks 
ettirsa,  bunday axborot uning xuquqiy shakli bilangina emas, balki moxiyati   va 
iqtisodiy realligi bilan muvofiq holda hisobga olinishi va taqdim etilishi zarur. 
--ko’rsatkichlarni  qiyosiyligi,  moliyaiy  axborot  foydali  va  mazmunli  bo’lishi 
uchun,  bir  hisobot    davridagi  axborot  boshqa  hisobot  davridagisi  bilan 
qiyoslanadigan  bo’lishi    kerak.  Foydalanuvchilar  xo’jalik  yurituvchi  sub’ekt 
moliyaviy hisobotni tayyorlashda foydalanadigan hisob-kitob siyosatidan,   ana shu 
siyosatdagi  barcha  o’zgarishlardan  va  shunday  o’zgarishlarning      natijalaridan   
habardor  bo’lishlari lozim. 
Moliyaviy  hisobotdagi  betaraflik,  moliyaviy  hisobotda  beriladigan  axborot 
ishonchli bo’lishi uchun taxminlardan mustaqil bo’lishi lozim: 
--hisobot  davrida  daromadlar  bilan  xarajatlarning  muvofiqligi,  hisobot  davrida 
bo’lgan  daromadlar  bilan  xarajatlarning  muvofiqligi  shuni  anglatadiki,  mazkur 
davrda  ushbu  hisobot  davridagi  daromadlarni  olinga  asos  bo’lgan  xarajatlargina 
aks ettiriladi. Agar daromadlar bilan xarajatlarning o’rtasidagi bevosita bog’liqlikni 
o’rnatish  qiyin  bo’lsa,  xarajatlar  biron-bir  taksimlash  tizimiga  muvofiq  bir  necha 
hisobot  davrlari  o’rtasida  taqsimlanadi.  Bu  masalan,  bir  necha  yilga 
taqsimlanadigan amortizasiya xarajatlariga ta’luqlidir. 
--aktivlar      va      majburiyatlarni  haqiqiy    baxosi,      aktivlar      va  majburiyatlarning     
haqiqiy     
 baxolash     qoidasi     shundan     iboratki, ularning    tannarxi     yoki      sotib     
olish     qiymati     asosiy   baxodir. Standartlarda ko’zda tutilgan ayrim xollarda 
haqiqiy baxo sotib olish qiymatidan farq qilishi mumkin. 
--tushunarlilik,      moliyaviy      hisobotlarda      berilayotgan      axborot 
foydalanuvchilarga  tushunarli  bo’lishi  kerak,  ahamiyatlilik,  moliyaviy  axborot 
foydalanuvchilar  qarorlar  qabul  qilish  jarayonida  ularning  extiyojlarini  qondirish 
va ularga operasion, moliyaviy va xo’jalik faoliyatiga baxo berishda ko’maklashish 
uchun ahamiyatli bo’lishi kerak. 
--jiddiylik,  agar  axborotni  kiritmaslik  yoki  noto’g’ri  taqdim etish axborotdan 
foydalanuvchilarning  moliyaviy  hisobot  asosida  qabul  qilingan    iqtisodiy  
qarorlariga ta'sir  etsa,  u jiddiy  hisoblanadi. Axborotlarning   ahamiyatiga   uning   
moxiyati      dam,        shuningdek  uning  qimmati  (jiddiyligi)  ham  ta’sir  o’tkazishi 
mumkin. 
--haqqoniy  va  holis  taqdim,  moliyaviy  hisobotlar  foydalanuvchida  xo’jalik  
yurituvchi    subektning        moliyaviy          axvoli,  operasiyalar  natijalari,      pul   

---

 
196 
mablag’lari      xarakati      to’g’risida    xaqqoniy  va  xolis  tasavvur  yaratishi  kerak, 
tugallanganlik,  moliyaviy  hisobotlarning  ishonchliligini  ta’minlash  maqsadida 
axborot  yetarlicha  to’la  hajmda  taqdim  etilishi  kerak,  izchillik,  hisob  siyosati  bir 
davrdan ikkinchi davrga izchil o’tkazilib boradi, deb hisoblanadi. Foydalanuvchilar 
xo’jalik  yurituvchi  subektning  moliyaviy  axvolidagi  o’zgartirish  tamoyilini 
belgilash uchun har hil hisobot davrida ularning moliyaviy hisobotlarini takdoslash 
imkoniyatiga ega bo’lishlari kerak. 
--o’z vaqtida taqdim, hisobot axborotlarining asosiz darajada kechiqtirilishi    bilan   
u      uzining      iqtisodiy      ahamiyatini      yo’qotadi.  Axborotni        o’z        vao’tida    
taqdim        etish       uchun       bitimning      yoki       boshqa voqeaning barcha    jixatlari 
malum bulgunga qadar     hisobotga  zarurat paydo   bo’lishi   mumkin,   bu  esa   
uning    ishonchliligini      buzadi.      Boshqa  tomondan,  agar  hisobot  barcha  jixatlar 
malum  bulgunicha  kechiqtirilsa,xatto        eng        ishonchli        axborot      ham    
foydalanuvchilarga       katta        foyda  keltirmaydi,     chunki      ular      ilgariroq      qror   
qabul      qilishga      majbur  bo’ladilar.  Ahamiyatlilik  bilan  ishonchlilik  urtasida 
mutanosiblikka  erishish              maqsadida              iqtisodiy              qarorlarni              qabul       
qilishda foydalanuvchilarning   extiyojlarini   qanday   qilib   eng   yaxshi   tarzda 
qondirish  masalasini  hal  etish  kerak.  Aktivlar  -  xo’jalik  yurituvchi  sub'ektlar 
qiymati  baxosiga  ega  bo’lgan  moddiy,  shu  jumladan  pul  mablag’lari,  debitorlik 
qarzlari  va  nomoddiy  mulkdir.  Majburiyatlar  -  xo’jalik  yurituvchi  sub'ektning 
boshqa  yuridik  va  jismoniy  shaxslar  oldida  joriy  mas’uliyatli  ekanligini 
ifodalaydi.Xususiy     sarmoya -     ustav,     qushilgan,     rezerv     sarmoyadan va 
taqsimlanmagan  foydadan  iborat.  Rezervlar-xo’jalik  yurituvchi  sub'ektning  va 
kreditorlarni  zaralari  oqibatlarida  qushimcha  tarzda  himoya  qilishni  ta'minlash 
uchun  rezervlarni  vujudga  keltirish.  Daromadlar  -  xo’jalik  yurituvchi  sub'ektning 
asosiy va asosiy bo’lmagan faoliyatdan olingan daromadlarni uz ichiga oladi. 
Xarajatlar  -  mulkni  ishlab  chiqarishni  boshqarish  bilan,  hamda  maxsulot  sotish, 
ishlarni  bajarish  xizmatlar  ko’rsatish  va  zararlar  bilan  bog’liq      xarajatlarni  o’z 
ichiga oladi.