Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

Жамият маънавий ҳаётида диннинг ўрни ва аҳамияти
226 -

---

одатларга дин и й қиёфа бериш ва ж ам иятни бош қариш ишла­
рини ҳам илоҳийлаш тириш да кузатиш мумкин. М асалан, узбек 
маданий меросини диний ва дунёвий том онларга бўлиш қийин. 
Ҳатто илмий тараққиёт ҳам диний қобиқда ривожланиб кел­
ган. Д ини й элем ент жамият ва киш и ҳаётига ш унчалик чуқур 
ўрнаш а олганки, ундаги ҳар бир хатги-ҳаракат удум ва маро- 
симда дунёвий элемент билан уйғунлашиб кетган. Ш унинг учун 
ҳозирги узбек киш исининг менталитети дин и й элементни ядро 
сифатида ўз ҳаёти доирасида ушлайди.
Д ин тар а қ қ и ё ти тарихан дунёвий та р а қ қ и ё т билан тенг 
кечган, унга д ои м о мослаш иб келган. Ҳ ози р ги кезларда дин 
ҳатто д у н ёви й тараққиётга таъсир эти ш ёки етакчи бўлиш га 
ҳам даъво қилм оқда.
Ғарб м аданий анъаналарида сакр ач и зац и я ҳодисаси Ш ар қ 
м аданий тар аққи ёти д ан тубдан ф а р қ қилади. Ғарбда сакра­
л и зац и я ж араён и тарихан клерикал и зац и я (лотинчада 
clericaHs
— 
черковда оид деган маънони англатади) ҳодисасини ю за­
га келтирган. К лерикализац и я наф ақат ш ахсий ва иж тимоий 
ҳаётни та ш к и л л а ш ти р и ш н и б о ш қ а р га н , б а л к и бу ҳолатни 
ғоявий асо сл ар и н и ҳам яратган. Ўрта асрларда бу ж араён узи ­
н и н г ю қори нуқтасига етган Ғарб иж ти м ои й ҳаётида черков 
ҳуқуқий ва сиёсий институт мавқеини эгаллаган. Д ини й қоида- 
л ард ан ч етл аш и ш ёки чеки н и ш ч ер к о в то м о н и д ан салби й
баҳоланган. Бу ҳодисани яхш и роқ тасавву р қи л и ш учун ҳур- 
ф и к р л и л и к ва дунёвий таф аккур тар аф д о р л ар и н и ж исм онан 
й ў қ қи л и ш га қарати лган маш ъум и н к в и зи ц и я ҳукм ларини 
эслаш ки ф о я. К лери кали зац и я ўрта асрларда М арказий О сиё­
да ҳам кузагилган. И н со н и ят м еросига б еқ и ёс ҳисса қўш ган, 
таб и атш у н о сл и к илм ини а н ти к д аврдан сўнг си ф ат ж иҳат- 
дан янги босқичга олиб чиқиш га урин ган Ғарб табиатш унос 
оли м лари д ан Ж ордано Бруно, Н и колай К о п ер н и к, Галилео 
Галилей ва б о ш қал ар сингари Ш арқда и л м и й таф аккур заҳ- 
м атк аш л ар и Абу Райхон Б ер у н и й , А бу Али ибн С и н о ва 
ай н и қ са М ирзо У луғбек дунёвий и лм ларн и ри вож лантириш га 
у р и н г а н л и к л а р и учун д и н п е ш в о л а р и т о м о н и д а н та ъ қ и б
қи л и н ган л ар , кўплаб Ғарб олим лари эса ўрта асрларда қатл 
эти л ган л ар , Ж о рд ан о Бруно, А риэл А косто каби си йм олар
- 227 -

---

эса диний эътиқодга шак келтирганликлари учун Рим като­
лик черковининг ҳукми билан тириклайин ўтда куйдирил- 
ганлар. Бу даврларда фан динга бўйсундирилган, фалсафа ва 
этика фанлари эса диний эътиқод нормаларини ижтимоий 
воқеликда мустаҳкамланишига хизмат қилар эди. Инсоннинг 
оилавий ҳаёти, болалар тарбияси, оила-никоҳ муносабатла­
ри Ғарбда черков томонидан назорат этилса, Шарқда эса 
ислом дини мисолида шариат қонунлари (мусулмон ҳуқуқи) 
асосида тартибга солиб турилар, жамият ва инсонинг \ар
бир хатти-ҳаракатига илоҳий туе берилар ва ягона Оллоҳ 
амрига боғланар эди.
Сакрализация Ш арқ мамлакатлари (мусулмончилик тар- 
қалган давлатлар)да харизматик ҳокимият мавқеига эга эди. 
Подшоҳ, султон, амир ёки хон бир вақгнинг ўзида ҳам дунё­
вий ишлар, ҳам диний ишлар бўйича масъул эди. Қози, ҳоким 
каби бошқа амалдорлар одатда дин номидан иш кўрар эди­
лар. Подшоҳ Оллоҳнинг ердаги ноиби, яъни вакили деган 
ақида халқ орасида кенг тарқалган эди. Подшоҳнинг амри 
вожиб, яъни Оллоҳнинг амри каби сўзсиз бажарилиши ло­
зим, деган фикр омма онгига сингдирилар ва дин пешволари 
томонидан ташвиқ қилинар эди.
С акрализация Ш арқ тасаввур фалсафасида, айниқса 
сўфизмда яққол кўзга ташланади. Хусусан, сўфизм фалсафа­
сининг йирик намояндаларидан бири Аҳмад Яссавий таъли­
моти тўла-тўкис дунёвий ҳаётни илоҳий ҳаётга бўйсунди- 
ришга қаратилган бўлиб, инсон ҳаётининг мазмунини Оллоҳ 
муҳаббатига эришиш, у билан уйғунлашиш деб билади. С ак­
рализация диний фанатизм ва догматизмнинг йўлдоши ҳамда 
дунёвий тафаккурга зид тенденциядир.
С акрализацияга қарама-қарш и тамойил (тенденция) 
секуляризациядир. Секуляризация (лотинчада - дунёвий де­
ган маънони англатади) диний эътиқоднинг жамият ва киши 
ҳаётининг барча соҳаларидаги мутлақ ҳукмронлигига барҳам 
бериш, ҳокимиятни дин таъсиридан халос қилиш, дунёвий 
тараққиёт йўлига ўтиш кабиларни англатади.
Секуляризация жараёни дин ва диний ташкилотларнинг 
жамият ҳаётидаги ўрнининг ўзгариши, диннинг давлатдан 
ажратишига олиб келади.
2 2 8

---

«Секуляризация» атамаси илк бор 1646 йилда Весфаль 
сулҳини тузиш учун юборилган француз вакили Лонгвил то­
монидан ўзаро музокараларда \амда черков мул кин и давлат 
ва шахс ҳисобига мусодара қилиш, миллийлаштириш жара­
ёнини ифода этиш учун ишлатилган.
Маълумки, ўрта асрларда черков ва руҳонийлар йирик ер 
эгаси эдилар. Уларга жамият мулкининг жуда катта қисми 
тегишли бўлган. Ижтимоий тараққиёт секуляризация жараё­
нини тезлаштирган. Ғарбда Реформация даврида (тахминан 
XIV аср ўрталари ва XVII асрнинг бошларини ўз ичига ола­
ди) давлатнинг черковдан қарамлиги заифлашган. Секуля­
ризация бу даврда кўпроқ юридик атама сифатида ижтимо­
ий мулкни черков тасарруфидан давлат ва хусусий шахслар 
тасарруфига ўтиш жараёнини ифодалаш учун ишлатилган.
Секуляризация жамиятнинг сиёсий соҳасига ҳам ижобий 
таъсир кўрсатган. XVIII асрлардан бошлаб давлат черковга 
қарам 
бўлмай, ўзининг ички ва ташқи сиёсатини мустақил юргизиш 
имкониятига эга бўлган. Бу айниқса таълим-тарбия соҳасига 
ижобий таъсир кўрсатган. Диний ўқув дарго\лари билан бирга 
дунёвий макгаблар, гимназия ва университетлар пайдо бўлган. 
Дунёвий билимлар ва табиатшунослик илми гуркираб ривож­
ланган, фан-техника тарақк^ётига кенг йўл очилган.
Айниқса Ғарб мамлакатлари томонидан янги ерларнинг 
очилиши, бир неча географик кашфиётлар жамиятда секул­
яризация жараёнини янада мустаҳкамлаган ва XVIII асрнинг 
охирларига келиб қатор Европа мамлакатларида капиталис­
тик муносабатлариинг ривожланишига олиб келган.
Гарчи қатор табиий фанларга ўрта аср Ш арқ мутафак­
кирлари асос солган ва ривожлантиришга ҳисса қўшган бўлса- 
лар-да, жамиятнинг секуляризация қилиниши, диннинг дунё­
вий ишларидан четлаштирилиши Ғарб мамлакатларида ижо­
бий натижа берган. Р.Декарт, И.Ньютон, Э.Майер, Ч.Дар- 
вин, Гумбольд каби Ғарб олимлари табиатшунослик соҳа- 
сида сал м о н и натижаларга эришганлар. Бу эса Ғарбда фан 
ва техниканинг мислсиз тез ривожланиши учун асос бўлган.
Секуляризация давлатни диндан, мактабни эса черков­
дан ажратган, уларнинг бир-биридан мустақил тарзда ри­
вожланишига олиб келган.
229 -

---

Ғарбдан фарқли ўлароқ, Шарқда жамият ҳаётида ислом 
динининг чексиз ҳукмронлиги ва давлат ишларига аралашу- 
ви ўрта асрдаги илмий тараққиётни янги тарихий даврларда 
давом этишига тўсқинлик қилган.
Фожиа шундаки, дунёвий илм Шарқда турғун ҳолатда 
қолди. Бу эса ижтимоий тузумни ҳам ўрта асрларга хос монар- 
хистик бўлишлигига, авторитаризм билан боғлиқ харизматик 
ҳокимият бошқарувига кенг йўл очди. Ҳозирги Ғарб билан 
айрим Ш арқ мамлакатлари, аниқроғи, христиан ва ислом 
субмаданиятлари ўртасидаги нотекис ижтимоий ва илмий- 
техникавий тараққиёт секуляризация жараёнини Шаркда ке- 
чикканлиги натижасида содир бўлган деб изоҳлаш мумкин.
Секуляризация принципи мустақил Ўзбекистон Республика­
сининг Конституцияси ва «Виждон эркинлиги ва диний таш­
килотлар тўғрисида»ги қонуни билан ҳуқуқий кафолатланган.
Таъкидлаш жоизки, айрим Ғарб олимлари секуляриза- 
цияни атеизм, яъни даҳрийлик билан аралаштириб юбори- 
шади. Аслида эса секуляризация ва атеизм бошқа-бошқа ту- 
шунчалардир.
Атеизм тўғридан-тўғри, яъни қатъий равишда диний эъти- 
қодни инкор этади, илмий материалистик дунёқарашни ёқлаб 
чиқади. Атеизм тарафдорлари га Ғарбда Л.Фейербах, К.Маркс, 
Ф.Энгельс, Э.Фромм, Ф.Ницше, Жан Пол Сартр, А.Камю 
сингари олимлар киради.
Секуляризм эса динга нисбатан бирмунча юмшоқ муно­
сабатда бўлади, фан ва диннинг ҳур ривожланиши, ўзаро 
толерант (ҳамжиҳат)лик мавжудлигининг тарафдори бўлиб 
чиқади. Секуляризация, бир сўз билан айтганда, жамият 
ҳаётида ижобий аҳамиятга эга саналади.
Узил-кесил айтиш мумкинки, ҳозир Ўзбекистонда секул­
яризация принципига риоя қилинмоқда. Бу расмий, давлат 
сиёсати даражасида намоён бўлмоқда. Давлат сиёсати секул­
яризация принципини мафкуравий воситалар ёрдамида шахс 
ва жамият онгига сингдирмоқчи бўлади ҳамда турли тал- 
бирларни амалга оширади.
Лекин ақолининг аксарият қисми секуляризм принци­
пини қабул қилмайди. Бунинг сабаби секуляризмни атеизм
230 -

---

билан алм аш ти ри б ю бориш и, секу л яр и зм н и н г ҳаётбахш са- 
л оҳи яти , д у н ёви й д ем о к р ати к ж а м и я т қури ш ҳамда инсон 
ҳуқуқ ва эр ки н л и кл ар и каф олати учун қан ч ал и к муҳим э к а н ­
ли ги н и барча \а м бирдай англай олм аслигидадир.
Ў збекистон танлаган тар аққи ёт йўли — дунёвий д ем окр а­
ти к йўл. С екуляри зм бу тараққи ёт учун м уайян дараж ада ме­
тодологик аҳамиятга эга. Л еки н секуляри зм ом м авий онгга 
бирданига ўрнаш а олмайди. Б унинг сабаблари турлича. М а­
салан, ислом д и н и тарихан дунёвий ҳаётга наф ақат мосла- 
ша олади, балки д и н и й ва дунёвий таф ак к у р бирлигида ус­
тувор м авқега ҳам эга бўлди. Ш ўро тузуми атеи сти к мафкура 
билан гўёки секуляризм н и иж тим оий воқели кда қарор топ- 
ти рм о қч и бўлган ва д и н н и қувғин қилган. Б и р о қ атеизм м аф ­
кураси ислом д и н и н и иисо н л ар н и н г турмуш тарзи ва таф ак ­
кур воситасига тарихан айланиб қ о л ган л и ги н и ҳисобга ол ­
маган. Ш у н и н г учун ҳам д аҳри й ли к м аф кураси расман тан 
олин ган бўлса-да, ҳаётда қарор топа олм аган . Х уш , кейинги 
иж ти м о и й та р а қ қ и ё тд а , ж ам и я т ҳаётида д и н қан д ай ўрин 
тутади ва қандай аҳамиятга эга \а м д а секул яри зм н и н г тар и ­
хий такд и ри ним аларга боғлиқ, деган саволлар туғилади.
Д и н н и н г ҳозирги замон иж тим оий ҳаётда, халқаро муно- 
сабатларда, м аданий ҳаётдаги м авқеидан келиб чи ққан ҳолда 
таъкидлаш ж о и зки , дин бундан кей и н ҳам ки ш и л арн и ўзаро 
ҳам ж иҳатликка, ти н ч л и кка, эзгул и кка ун д овчи омил бўлиб 
қолаверади.
XX аср ва XXI аср б о ш л ар и н и н г кўзга кўринган руҳоний- 
ларидан б и р и , халкдар учун кураш га катта ҳисса қўшган ар ­
боб, халқаро Н обель м укофоти со вр и н д о ри , лам аизм д и н и ­
н и н г етакч и си Д ал ай -л ам а XIV д и н н и н г зарурлиги ҳақида 
қуйидаги ф и кр л ар н и б аён этган: «техника ҳеч қачон ин сон ­
ларга олий бахт келтирм айди. Т ех н и кави й воситалар ф ақат 
ж и см он и й қ о н и қи ш беради, агар у туф айли баъзи \олл ард а 
маънавий қо н и қи ш га эри ш и ш и м кон и п ай д о бўлса-да, у д а­
вом и й л и к касб этм айди. Б ош қа то м о н д ан қаралса, агар и н ­
сон ф ақат м аънавий соҳадан бахт изласа, у ж и см он и й йўқо- 
тиш ларда ун ч ал и к кучли изтироб ч екм ай ди . Ж аҳон н и н г б ар­
ча д и н л ар и а*у
1
б еб о ш л и ги н и т и зг и н л а ш г а б и р д ек даъват
- 231

---

этади, чунки барча бахтси зли кларн и н г илдизи шундадир. Ҳ ар 
б и р д и н м ў м и н л и к , и т о а т к о р л и к ва д о н и ш м а н д л и к хос 
бўлган ш ундай руҳий ҳолатга даъват этади ва унга эри ш и ш
йўлини кўрсатади»1.
Д ин ахлоқий тарбия соҳасида муҳим аҳамиятга эга вази ­
ф ани бажаради. Б ироқ дин н и сиёсий мақсадлар учун ниқоб 
қилиб олиш , диний давлат барпо этиш воситасида яна ўрта 
аср сакрализация тенденц и яси н и иж тим оий ҳаётда тиклаш га 
уриниш дунёвий қадриятларга асосланган конституциямиз ва 
амалдаги қонунларимизга зиддир. Э н г асосийси, дунёвий та- 
р аққи ёт йўлини танлаган халқим из д и н и й эътиқодни чуқур 
ҳурмат қилган ҳолда дунёвий яратувчанглик ф аолиятини а ф ­
зал кўрди. Ч унки жаҳон ҳам ж ам и яти н и н г эн г илғор м ам ла­
катлари ф ақат дунёвий таф аккур орқали ф ан-техника ва иж ­
тим оий соҳаларда улкан м уваф ф ақиятларга эриш моқдалар. Ёш 
мустақил Ў збекистон давлати ҳам шу йўлни маъқул кўрди ва 
дунёвий тараққиёт йўлидан бормоқда.
Х улоса қилиб айтганда, Ў збекистон Республикасида д е ­
м ократик давлат ва ф уқаролик ж ам и яти н и қуриш вазиф аси- 
н и н г м у ваф ф ақи ятл и ҳал эти л и ш и кўп ж иҳатдан ди н га ва 
диндорларга нисбатан олиб борилаётган сиёсатга ҳам бевоси ­
та боғлиқ. Ў збекистон Республикаси К онституциясида виж ­
дон эрки н л и ги н и н г м устаҳкам ланиш и, иж тимоий м уносабат­
лар секуляризм п ри н ц и п и асосида р и во ж л ан и ш и н и н г қайд 
этилиш и , ф уқароларнинг д и н и й ҳуқуқ ва эрки н ли клари н и н г 
каф олатланиш и ф икри м и зн и н г яққол исботидир. Ў збекистон 
Республикаси О лий М аж лиси том о н и д ан 1998 йилда қабул 
қилинган «Виждон эркинлиги ва д и н и й таш килотлар тўғри- 
сидаги» қонун К онституцияда белги лан ган ҳуқуқ иж одкор- 
лиги соҳасидаги умумий вазиф аларни аниқдаш тирди, ди н и й
таш ки л отлар ва диндорлар ф ао л и яти билан б оғл и қ м асала­
л а р н и н г иж одий \а л этили ш и нам унаси вази ф аси н и ўтади. 
А ммо бу соҳада муаммолар тў л и қ ҳал қилинди, деган ф и кр 
масалага ю заки муносабатда бўлиш ни ва оқибати ж ам ият учун 
хавфли бўлган ҳодисаларни вужудга келтириш и мумкин.