Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

1 Қаранг: Ҳусниддинов 3. М.
Ислом йўналишлар, мазҳаблар. оқимлар.
- 2000. - Б.46-60.
2 10

---

л ар и га олганлар. Улар Т оҳирни П о к и стон н и н г П еш овар тур- 
м асидан катга пул эвази га қутқариб, унга п о к и сто н л и к ҳар- 
б и й й ўр и қч и Абдулла ва т о ж и к и с то н л и к ал о қач и А бдула- 
зи зн и б и р и кти р и б қўйиш ган. Абдулла Тоҳирга портловчи ва 
заҳарли ким ёвий м оддалардан, Б ирлаш ган А раб А м ирлиги- 
н и н г йўриқчилари пиёдаларга ва тан кларга қарш и м иналар 
ва зе н и т қуролларидан, Абдулазиз эса ш и ф рлан ган маълу- 
м отлардан қандай ф о й дал ан и ш н и ўргатганлар.
Бу ф актлар ш ундан далолат беради ки , ислом экстрем и ст- 
л ари д и н ни қоб и остида тўғридан-тўғри мустақил Ў збекис- 
тон д авл ати н и й ў қ қи л и ш ва у н и н г ўрнига П о к и сто н ёки 
Э р о н каби ислом д авл ати н и б арп о эти ш реж аси н и амалга 
о ш и р и ш га ҳаракат қилм оқдалар.
И сл ом эк стр ем и зм и м ам л ак ати м и з ҳудудида кўп марта 
зарбага учради. Х ал қ ундан н аф ратланди, чунки экстр ем и ст­
л ар ўта қонхўрлик нам уналарини кўрсатдилар. Улар айрим 
ҳ о к и м и ят раҳбарларига қарш и суиқасдлар ую ш ти ри б, халқ- 
ни зўрли к билан о рқалари дан эргаш ти рм оқчи бўлдилар. Э к с­
тр ем и стл ар халқ орасида «қайтганлар» ёки «ҳақиқий динга» 
эргаш м аган л ар ҳақида қандай дир «қора рўйхат» борлиги ва 
бу рўйхатдагиларнинг б и р и н -к ет и н ш ариат йўли би л ан жа- 
з о л а н и ш л а р и ҳ ақ и д а ту р л и м и ш -м и ш л а р н и т а р қ а т д и л а р , 
ю р тдош ларим из ўртасида қўрқув, сароси м а кай ф и ятл ар и н и
ю зага келтирм оқчи бўлдилар. Б и р о қ ҳ у қ у қ н и м уҳоф аза қилув- 
чи ор ган лар х од и м л ари н и н г қатьи й ва м уросасиз тадбирла- 
ри ёрдам ида д и н и й экстр ем и зм н и н г пайи қи рқи лди . У нинг 
аш аддий йўлбош чилари қўлга о л и н д и лар ва ош кора суд қили- 
н и б , \а қ и қ и й баш аралари ф о ш этилди.
Б и р о қ ислом экстрем и зм и уш бу ҳудуддан супуриб та ш ­
л а н ган , дейиш тўғри эмас. Э кстрем изм очик, кураш дан қочиб, 
ў зи н и н г хуф иёна ҳаракати н и давом эттиради. А й н и қса, э к с ­
трем и стл ар ёш ларни ўз таъсирига олм оқчи бўладилар, ҳуку- 
м ати м и з том онидан д и н аҳлига кўрсатилаётган ҳурмат, тур­
ли и м ти ё зл ар ва я р а т и б б е р и л а ё тга н ш а р т-ш а р о и тл а р д а н
ғаразли мақсадларда ф о й дал ан и б қоли ш га ури н ади лар.
Д ини й экстрем изм нин г ашаддий кўриниш и ҳисобланувчи 
ваҳҳобийлик каби азалий эътиқодим изга ёт д и н и й мазҳаблар- 
н и н г ф ао л и яти га ҳуш ёрли к билан қараш н аф ақат ҳуқуқни
- 211

---

муҳофаза қилувчи органлар ва маҳалла ф аоллари, балки юр­
тим изда дунёвий ва дем о кр ати к давлат барпо этиш иш тиёғи 
билан яш аётган ҳар б и р ф уқаро учун ҳам қарз, ҳам фарздир.
Д и н и й экстр ем и зм ним а учун кучли ва таъ си рчан , унга 
ким лар р аҳнам олик қилм оқда, деган саволлар тугилади. Бу- 
ларга ж авоб бериш учун д и н и й экстрем изм ва ф у н дам ен та­
лизм о рқасида турувчи, уни моддий ва м аънавий ж и \атд ан
қўллаб-қувватловчи д и н и й таш килотлар хусусида м аълумот- 
га эга бўлиш м ақсадга м увоф икдир.
М усулмон олам и XX асрда сони ва кўлами б ўйича дунёда 
етакчи м авқега эга бўлиш учун иқгисодий, сиёси й ва м аъ н а­
вий ж иҳатдан ф аол л аш д и . Х алқаро И слом к о н ф е р ен ц и я с и
таш килотига (1969 йилда асос солинган) я н ги д а н -я н ги д ав­
латлар аъзо бўлди. Н атиж ада ислом давлатларига қи зи қи ш
билан б ирга, у л ар н и н г те з р и вож лан и ш и ва б и р л аш и ш и га 
хавф -хатар м анбаи си ф ати да қараш лар ҳам юзага келди.
Т а ъ к и д л а ш ж о и з к и , и слом д и н и ў зи д ан и л гари п ай д о
бўлган динлар: яҳудийлик, буддавийлик ва хри сти ан ли кн и н г 
иж обий том о н л ар и н и ҳам ўзида м уж ассам лантирганлиги ва 
киш илар ўртасида ҳамж иҳатлик, тинчлик, саховатлилик, ин ­
со н п ар варл и к, ҳ ал о лл и к ва одиллик там о й и л л ар и н и н г ти к - 
л ан иш ини тарғиб этганлиги учун ж аҳоннинг бош қа д и н лари - 
га нисбатан ўз тар аф и га ҳар йили м и лли он лаб к и ш и л ар н и
жалб этмокда. И слом ди н и га кириш кўлами б ош қа динларга 
кириш кўламига нисбатан жаҳон миқёсида салм оқдидир.
И слом ни қабул қилм аган давлатлар ун и н г м авқеи н и тоб о­
ра ош иб бориш идан таш ви ш га тушмоқцалар. А тоқли Ғарб сиё- 
сатш унослари буни назарда тутиб, мусулмонларни бирлаш у- 
ви бутун дунё учун оф атга айланиш ин и таш ви ш би лан қайд 
этмоқдалар. Ғарб м аф курачилари ислом дунёсини ичидан пар- 
чалаш учун узоқ муддатга мўлжалланган стратегияни иш лаб 
чиққанлар. Унга б и н о ан , ислом д ини ичида мавжуд бўлган 
турли мазҳаблар ва оқи м л ар ўртасида «асл ислом» учун бўла- 
диган ўзаро даъво ва зиддиятлардан ф ой дал ан и ш , зиддият- 
ларни р ағб атлан ти ри ш , турли жанггари таш ки л отларн и ту­
зиш каби тактик реж алар иш лаб чиқилган. Бундай таш килот- 
л арга қ у й и д а ги л а р к и р а д и : Л и в а н д а « Ҳ и зб у т -т а ҳ р и р » ва 
«Амаль», Ф аластинда «Хамас», М исрда «Ал-жиҳод-Ал исло-
- 212 -

---

мия» ва «А л-Ж амаа А л-И сломия» каби ж анггари исломий таш ­
килотлар киради. Айрим таш килотлар эса ўз ф аолиятларини 
тўхтатган ёки бош қа тактик йўлларга ўтган. Булар жумласига 
1967 йилда тузилган ва М иср президенти Ж амол Абдул Н о- 
сирга су и қасд ую ш тирган «Такф ир вал хитра», «М усулмон 
биродарлар» каби диний террорчилик таш килотлари киради. 
«Ал жиҳод ал-И слом » таш килоти 1981 йил боктябрда М иср 
П резиденти А нвар Саодатга суиқасд уюш тирган.
М арказий Осиёда диний экстрем истик руҳда бўлган таш ­
килотлар таянч нуқгасини топиш га, ғоявий жиҳатдан мустаҳ- 
камланиб олиш га ва бу ҳудудда ислом давлатини барпо этиш га 
интил ад ил ар. Бундай ҳаракатлар шўро тузуми даврида ҳам бўлган. 
Б и р о қ улар, ай н и қса, шўро тузуми парчалаганидан сўнг ёш 
мустақил д авлатларн и н г м аф куравий ж иҳатдан заиф лиги ва 
м иллий м аф курасининг ҳали ш аклланиш га улгурмаганлигидан 
ғаразли мақсадларда фойдаланиш га уринадилар. Ўта жанггари 
ваҳқобийлик оқим ининг четдан экспорт қилиниш и ?рм айнан 
шу зарарли мақсадларга хизмат қилади.
Ў збекистон Республикаси П рези ден ти И .А .К арим ов д и ­
ний экстрем и зм ва ислом ф у н дам ен тали зм и н и н г б арқаро р- 
лик, ти н ч л и к ва м иллатлараро тотувли кка хавфи ҳақида қуйи- 
даги ф и к р н и баён этган: «А қидапарастларн инг мақсади д е ­
м о кр ати ян и , дунёвий давлатни, кўп м иллатли ва кўп ди н ли
ж ам иятни обрўсизлантири ш дан и б о р ат» 1.
Д и н и й экстрем и зм ва ф ундам ен тали зм даъватларига кўр- 
кўрона и ш о н и ш ва уларни р ағб атл ан ти р и ш эс к и за м о н н и
қўм совчи, дунёвий қадриятлар устувор бўлган ҳаётни иста- 
м айдиган ким салар дунёқараш идир.
Бу ҳакда, хусусан, м ам лакатим из халқлари н и н г эҳтиёж и 
ва орзу-умидларига зид ғайриинсоний ақидаларга эргаш и ш - 
ни н г о қибатлари хусусида П рези ден т И .А .К арим ов ш ундай 
дейди: «Ф ундаменталистларнинг адолат ҳақидаги олом онбоп, 
ж озибадор, аммо б ақи роқ ва асоссиз даъватларига кўр-кўро- 
на эргаш увчилар ўзгалар иродасининг қули бўлиб қоли ш и н и
англаш им из лозим . Бу даъватлар охир-оқибатда бундай одам-
1 Қаранг: