Mexanizatsiyalash m u h a n d isl a r iin st it u t I

1  Аристотель.  Никомахова  этика  /   Аристотель.  Сочинение.  В  4  х-т.  Т.
 
4.  -  М.:  Мысль,  1984.  С.  55  -  62.
2  Falsafa:  Qomusiy  lug'at  /  Tuzuvchi va  mas’ul  miharrir  Q.Nazarov.  -   Т.:
 
Sharq,  2004.  -   40 b.
3  Abdulla  Sher.  Axloqshunoslik.  Darslik.  -   Т.:  0 ‘zbekiston  Faylasuflari  milliy
 
jamiyati nashriyoti,  2010.  — 8 b.
267

---

ning  mazmun-mohiyatini  tashkil  etadi.  Binobarin,  axloqning 
manbai jamiyat  ehtiyoji va manfaatlaridan  iborat.
Etika  axloqning  kelib  chiqishi va  mohiyatini,  kishining jami­
yatdagi  axloqiy  munosabatlarini  o‘rganadi.  «Axloq»  so‘zi  arab- 
chadan  olingan  bolib,  insonning  muomala  va  ruhiy  xususiyat- 
lari  majmuyini,  fe’lini,  tabiatini  anglatadigan  «xulq»  so‘zining 
ko‘plik  shaklidir.  «Axloq»  iborasi  ikki  xil  ma’noga  ega:  umumiy 
tushuncha  sifatida  u  fanning tadqiqot  obyektini  anglatsa,  muay­
yan tushuncha sifatida  inson fe’l-atvori va xatti-harakatining eng 
qamrovli qismini bildiradi.
Demak,  axloq  deb,  avvalo  inson  bilan  inson,  so‘ngra  inson 
bilan jamiyat  o‘rtasidagi  obyektiv va  subyektiv  aloqadorliklar tu- 
fayli  kelib  chiqadigan,  shaxsiy  va  umumiy  manfaatlarni  muvo- 
fiqlashtirib  turish  asosida  har  bir  shaxs,  jamoa,  ijtimoiy  guruh, 
millat,  elatning hayoti va faoliyatini boshqaradigan,  tartibga sola- 
digan,  yaxshi  ezgu  niyatlar  sari  yo‘naltiradigan,  qadriyat  maqo- 
mini  olgan  muayyan xulq-atvor,  odob,  xatti-harakat,  tamoyil  va 
normalarning majmuyiga aytiladi.
Jamiyatning  axloqiy  hayotini  o‘zida  aks  ettiruvchi  axloqni 
ijtimoiy-ma’naviy  hodisa  sifatida  tarkibiy  tuzilishi  bo‘yicha 
uchta:
— birinchidan,  kishilarning  kundalik hayotida  sodir  etadigan 
axloqiy xatti-harakatlaridan iborat  bolgan  amaldagi  axloq,  ya’ni 
axloqiy amaliyot;
— ikkinchidan,  muayyan qadriyatlar  asosida fikr yuritish,  ba- 
holash,  qadr-qimmatini  belgilashni  o‘z  ichiga  oluvchi  axloqiy 
ong;
— uchinchidan,  o‘zini o‘zi axloqiy anglash — mavjud vaziyatni 
axloqiy jihatdan tahlil qilishni,  ya’ni qalban o‘zi bilan gaplashish, 
o‘zicha  baholash,  o‘zini  nazorat  qilish,  o‘zini  o‘zi  takomillashti- 
rish,  boshqa odamlar bilan birga ich-ichidan aziyat chekish;  aniq 
vaziyatda yaxshi va yomonni qalban his  qilish,  yaxshi va yomon- 
dan  birini  tanlashga  irodaviy jihatdan  tayyor  turish  kabi  dara- 
jalarga  ajratish mumkin.
Ana  shu  uchta  darajadan  olgan  ijobiy xatti-harakatlar,  xusu- 
san, yaxshilik,  mehr-muruvvat,  fidoyilik,  saxovat,  o‘zaro hurmat,
268

---

beg‘arazlik,  shijoat,  sadoqat va  hokazolar  asta-sekinlik bilan 
loqiy qadriyatlarga aylanib boradi.
Inson  va jamiyat  hayotida  axloq  quyidagi  funksiyalarni  baj^ 
radi: