Microsoft Word 01 Kishlok xujalik ishlab chikarish iktisodiyoti

9.10. Mehnat unumdorligi tushunchasi, ko’rsatkichlari, ularni hisoblash uslublari va 

oshirish imkoniyatlari 

 

 Qishloq  xo’jaligida  mehnat  unumdorligi,  xodimlarning  bir  birlik  vaqtda  ma’lum  bir 

miqdordagi  mahsulot  ishlab  chiqarish  uchun    sarf    qilgan  aniq  mehnat  qobiliyatini  aks  ettiruvchi, 

iqtisodiy  kategoriyadir.  Alohida  turdagi  qishloq  xo’jaligi  mahsulotlari  ishlab  chiqarishda    mehnat 

unumdorligini  hisoblash  uchun,  natural  birlikda,  ya’ni  sentnerda  hisoblaniladi.  Alohida 

(dehkonchilik,  chorvachilik)  tarmoqlarida  yoki  butun  qishloq  xo’jaligida  mehnat  unumdorligini 

hisoblash  uchun,  ular  turli    mahsulot  bo’lganligi  uchun,  qiymat  shaklida  pulda  hisoblaniladi.  Bu 

---

 

 

212 

 

maqsad uchun joriy  yoki  xarid, shuningdek taqqoslama baholardan foydalaniladi. Turli shakldagi 

xo’jaliklarda, qishloq xo’jaligi yalpi mahsuloti qiymatini hisoblashda joriy baholardan foydalaniladi. 

Bir necha yillik mahsulot qimmatini  dinamikada o’rganishda taqqoslama baholar qo’llaniladi.  

Ta’kidlash kerakki, qishloq xo’jaligida pulda baholangan yalpi mahsulot ko’rsatkichini mehnat 

unumdorligini hisoblash uchun foydalanish mehnat xarajatlari samaradorligi haqida yetarli darajada 

to’liq va obyektiv tasavvur bermaydi. Chunki yalpi mahsulotda takroriy hisob-kitoblar, mahsulotning 

tovar  bo’lmagan  qismi  qiymatining  pasaytirilishi,  material  sig’imining  ta’siri  va  boshqalar  kabi 

kamchiliklar  borki,  ular  mehnat  unumdorligi  darajasini  va  dinamikasini  buzib  ko’rsatadi.  Bu  esa 

mahsulotning mehnat sig’imini pasaytirishga va sifatini oshirishga undamaydi. Qishloq xo’jaligida 

mehnat  unumdorligini  ancha  aniq  hisoblash    uchun    yalpi  mahsulot(YaM)dan    emas,  balki  sof 

mahsulot(SM)dan foydalanish tavsiya etiladi. Chunki yangidan yaratilgan qiymatda takroriy  hisob-

kitoblar  va moddiy xarajatlarning ta’siri kamayadi. Sof mahsulot ko’rsatkichidan foydalanib, mehnat 

unumdorligini hisoblash alohida bir xo’jalikda mehnat xarajatlari samaradorligining aniq darajasini 

aks ettiradi. Hozirgi sharoitda bu ko’rsatkich ish kuchidan foydalanish samaradorligi ko’rsatkichlari 

tizimida birinchi darajali ahamiyat kasb etadi.  

Mehnat  unumdorligini  hisoblashda  mehnat  xarajatlarini  o’lchash  uchun  ish  vaqtining 

davomiyligidan foydalaniladi.  Qishloq xo’jaligida ish vaqti birligi sifatida, sof ish vaqti xarajatlarini 

aks  ettiruvchi,  kishi/soatlari,  bir  xodimning  ish    kuni(kishi/kunlari)    va  yil  davomida  ish  vaqtini 

yig’indisini aks ettiruvchi, xodimlarning o’rtacha yillik sonidan foydalaniladi.  

Mehnat unumdorligi(MU) darajasi  natura yoki qiymat shaklidagi qishloq xo’jaligi mahsulotlari 

turlarining miqdorini (MM) yoki bajarilgan ishlar hajmini (IX) yohud mahsulot qiymatini (MQ) shu 

mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan ish vaqti miqdoriga (IVM) bo’lib topiladi. 

Shunday qilib, mehnat unumdorligining asosiy ko’rsatkichi quyidagicha aniqlanadi: 

 

m

so

m

m

mlrd

`

.

ln

6

,

8231

.

ln

3

,

3

.

2

,

27164

XS

 

yoki

 

IVM

MQ

 

yoki

 

MM(IX)

 

MU

  

=

=

=

 

 

Yuqorida keltirilgan nisbatning teskari ko’rsatkichi mahsulotning mehnat sig’imi deyiladi va 

quyidagicha aniqlanadi: