Anatomiya 2014. indd

Oqsillar almashinuvi

Oqsillar barcha tirik hujayralar tarkibiga kiradi va tirik to‘qi-

malarning asosiy tarkibiy materialidir. Organizmda oqsillar sin-

tezi beto‘xtov ketadi. Oqsillarning tarkibiy birligini o‘rtacha saq-

lanish muddati 80 kun atrofida. Ammo turli a’zolarda bu mud-

dat turlicha.

Oqsillar tarkibida azot saqlovchi murakkab yuqori mole-

kulyar birikmalardir. Ular 20 ta turli aminokislotalardan iborat. 

Ichakdan so‘rilgan aminokislotalardan har bir individga xos oq-

sillar quriladi.

Aminokislotalar almashtirsa bo‘ladigan va almashtirib bo‘lmay-

diganlarga bo‘linadi. Almashtirib bo‘ladigan aminokislotalar (gli-

ko kol, alanin, sistein va boshqalar) organizmda sintezlanishi 

mum kin. O‘nta almashtirib bo‘lmaydigan aminokislotalar (argi-

nin, leystin, lizin, triptofan va boshqalar) organizmda sintezlan-

maydi va albatta, ovqat bilan tushishi kerak. Tuxum oqsili, sut va 

go‘sht aminokislotalar tarkibi to‘liq bo‘lgan oziq-ovqatlar hisobla-

nadi. O‘simlik oqsillarida almashtirib bo‘lmaydigan aminokislota-

lar kam bo‘ladi yoki butunlay bo‘lmaydi.

Oqsillar hujayraning asosiy qismi hisoblanib barcha kimyo-

viy reaksiyalarga katalizatorlik qiluvchi fermentlar tarkibiga ki-

radi. Ular orga nizmning ko‘pchilik faoliyatini ta’minlashda ishti-

rok etadi. Masalan: gemoglabin O

2

 va CO

2

 ni tashiydi, fibrino-

---

305

gen qonni ivitadi, nukleoproteid lar nasliy belgilarni o‘tkazishni 

ta’minlaydi. Ovqat yemagan odamda bir sutkada 23 g yaqin oqsil 

parchalanadi va bunda 3,7 g azot (100 g oqsilda o‘rtacha 16 g azot 

bo‘ladi) ajralib chiqadi. Odamda qancha ko‘p oqsil qabul qilinsa, 

u shuncha ko‘p parchalanadi, chunki yog‘ va uglevodlardan farq li 

oqsillar organizmda zaxira shaklida to‘planmaydi.

Oqsil ovqat bilan kiradi, ammo uning o‘zlashtirilmagan qis-

mi axlat bilan chiqib ketadi. Shuning uchun ovqatdagi oqsil mi-

qdoridan axlatdagi oqsil miqdorini ajratsak, ular o‘rtasidagi farq 

o‘zla shtirilgan oqsil miq dorini tashkil qiladi. Organizmda parcha-

langan oqsil miqdori siydikdagi azot miqdori bilan aniqlanadi. 

Ma’lumki, 6,25 g oqsil 1 g azot saq laydi. Siydikdagi azot miqdori-

ni 6,25 ga ko‘paytirib o‘zlashtirilgan oqsil miqdori hisoblab chiqa-

riladi. Ovqatdagi azot miqdori bilan axlatdagi azot miqdori o‘rta-

sidagi farq siydikdagi azot miqdoriga teng bo‘lib, azot muvozanati 

deyiladi. U ovqatda oqsil 69–70 g dan kam bo‘lmaganida o‘rna-

tiladi. Bu oqsilning eng kam miqdori yoki azot minimumidir. Bu 

yuqori ish qobiliyati va to‘liq sog‘liqni ta’minlay olmaydi. Buning 

uchun sutkada o‘rtacha 100 g oqsil kerak bo‘lib – bu oqsil opti-

mumi deyiladi.

Katta odam uchun oqsilga talab tananing 1 kg og‘irligiga 1,5 g; 

emizikli bola uchun – 3,0–3,5 g; 10 yoshli bola uchun – 2,5 g.