O'zi yozar o'lchash asboblari uzoq vaqt davomida o'lchanayotgan kattalikni
yozish va kuzatish uchun qo'llaniladi. Ular faqat sekin o'zgaradigan kattalikni yozish
mumkin. O'ziyozar asboblarda o'lchanayotgan kattalikni yozish uchun maxsus tuzilma
o'rnatiladi. Harakatchan g'altak bilan bir o'qda yoysimon tutqich o'rnatilgan. Tutqichda
qalam va strelka joylashgan. qog'oz tasma bitta charxdan boshqasiga dvigatel yordami
bilan to'xtovsiz o'raladi. Natijada qalam qog'oz tasmaning ustida egri chiziq chizadi. Bu
egri chiziq o'lchanayotgan kattalikning vaqt bo'yicha o'zgarishini ko'rsatadi.
O'zi yozar o'lchash asboblari elektr stansiyalarda va meteorologiya stansiyalarda har
xil parametrlarni uzoq vaqt yozish va kuzatish uchun keng qo'llaniladi.
Tez o'zgaradigan parametrlarni yozish va kuzatish uchun elektron va
magnitoelektrik ossillograflar ishlatiladi.
KQ
ARO’
RSQ
BQ
Х
o’lch
Х
N
N
Rasm -6.1
21
3. Ishni bajarish tartibi.
1. Kerakli asbob uskunalar:
O'A1-Ш1413- rusumli raqamli voltmetr (0-1000V);
O'A2-Н3093-rusumli o'zi yozar voltmetr (0-250V);
O'A3-Э8030-rusumli o'zgaruvchan tok voltmetri (0-250V);
O'A4-M903-rusumli o'zgarmas tok voltmetri (0-450V).
2. Rasm-6.2 dagi sxemani yig'ing.
3. Manba kuchlanishini 0 dan 250 V gacha o'zgartirib, o'lchash asboblarini ko'rsatishlarini
6.1-jadvalga yozib boring.
4. Olingan natijalarga asoslanib o'lchash hatoliklarini hisoblang va hatolikni kelib chiqish
sabalari to'g'risidagi fikringizni o'zing.
6.1-jadval
V
1
(V)
V
4
(V)
(V)
(%)
5. Rasm-6.2 dagi sxemani yig'ing.
6. Manba kuchlanishini 0 dan 250 V gacha o'zgartirib, o'lchash asboblarini ko'rsatishlarini
6.2-jadvalga yozib boring.
7. Olingan natijalarga asoslanib o'lchash hatoliklarini hisoblang va hatolikni kelib chiqish
sabablari to'g'risidagi fikringizni o'zing.
Rasm -6.2
Rasm -6.2
22
6.2-jadval
V
2
(V)
V
3
(V)
(V)
(%)
S i n o v s a v o l l a r i
1. O'lchashlardagi hatoliklarga sabab nima?
2. O'zi yozar o'lchash asboblarini ish prinsipini tushuntiring.
3. Raqamli o'lchash asboblarini afzallik tamonlarini ayting.
4. Elektromexaniq tizim asboblari bilan raqamli o'lchash asboblarini farqi va o'xshashlik
tamonlarini ayting.
5. Voltmetrni o'lchash chegarasini qanday oshirish mumkin?
23
7-Tajriba ishi
Mavzu: Elektr usulida haroratni o'lchash
1.Ishdan maqsad
Elektr usulida haroratni o'lchashni va termoparalarni graduirovkalashni o'rganish.
2.Nazariy ma'lumotlar
Ilmiy tadqiqotlarda, texnologik jarayonlarda, yangi mashina va apparatlarni yaratish
va ularni sozlash hamda ish-latish jarayonida ko'pgina noelektrik kattaliklarni elektr
usulida o'lchashga to'g'ri keladi. Noelektrik kattaliklar bo'lgan mexaniq, issiqlik va boshqa
kattaliklarni o'lchash uchun xizmat qiluvchi elektr asboblari va usullari bir qancha
afzalliklarga ega. Ular noelektrik kattaliklarni qiymatinigina emas, balki ularning sifatini
ham aniqlash, o'lchash va belgilash imkonini beradi.
Elektr o'lchash usullari va asboblarning afzalliklariga asbob sezgirligini katta
oralikda osongina o'zgartirish, juda tez va juda sekinutuvchi jarayonlarni o'lchash va
yozib olish mumkinligini, olisda turib o'lchash va natijalarini olis masofalarga uzatish
mumkinligini va boshqalarni kiritish mumkin. Haroratni o'lchash uchun termopara va
termo qarshiliklardan foydalaniladi. Harorat eng muxim texnologik parametrdir.
Termopara va termoqarshiliklar haroratnigina emas, balki boshqa fizik kattaliklar (gaz
tarkibi, bosim, zichlik va sarflar) ni bilvosita o'lchash uchun ham ishlatiladi.
Termopara ikki xil metaldan tayyorlangan o'tkazgichlar A va B dan yasalgan.
O'tkazgichlarning bir uchi bir-biriga kavsharlanadi, ikkinchi uchi 2 va 3 esa elektr
o'lchash asbobla-riga ulanadi. O'tkazgichni kavsharlangan va asbobga ulanadigan
uchlaraning haroratlari har xil bo'lsa, termopara va o'lchash asbobidan iborat zanjirda
EYUK hosil bo'ladi. O'tkazgichlarning asbobga ulangan uchlarida harorat doimo bir xil
bo'lsa, EYUK hamda asbobning ko'rsatish termoparaning kavsharlangan uchlari
haroratiga bog'lik bo'ladi.
Termoqarshilik o'tkazgich (yoki yarim o'tkazgich) elektr qarshiligining xaroratga
bog'likligiga asoslangan. Termo-qarshilik asosan mis va platinadan yasalgan bo'lib,
termopara kabi termoelektrik yurituvchi kuch (EYUK) ishlab chiqarmaydi, balki harorat
o'zgarganda o'z qarshiligini o'zgartiradi.
3. Ishni bajarish tartibi.
1. Rasm-7.1 ga asosan sxemani yig'ing.
2. Kerakli asbob va jixozlar.
-50 mkA li o'zgarmas tok mikroampermetri.
-Tp-termopara XK.
-H
1
-isitgich (rezistor –ПЕВ-50-22-
)
3. Tok ta'minoti blokidagi «LATR» dastasini «-0-120 V» holatiga o'rnating.
4. Isitgichni manbaning «-0-120 V» bog'ichlariga ulang.
24
5. Termopara bog'ichlariga mikroampermetrni ulang.
6. Isitgichni ichiga simobli termometr o'rnatib haroratni o'lchang.
7. Manbani ulang va uni 0 dan 30 V gacha boshqaring. Tokning 0, 2, 4, 6, 8
A
qiymatlarida haroratni o'lchang va 7.1-jadvalga yozing.
8. O'lchash natijalari asosida termoparalar toki va haroratni bog'lanish grafigini chizing.
I
termopara
=f(t
0
C)
7.1-jadval
I (
A)
0
2
4
6
8
10
12
T
0
C
T
0
C
O’rtacha
S i n o v s a v o l l a r i
1. Termopara nima va u qanday afzalliklarga ega?
2. Termoqarshilikni ishlashini tushintiring.
3. Termoqarshilik qanday materialdan yasaladi?
4. Xaroratni o'lchashni yana qanday usullarini bilasiz?
5. O'lchash o'zgartkichlari deganda nimani tushunasiz?
6. Parametrik o'lchash o'zgartkichlarini tushuntirib bering.
0-120В
Тn
Н1
t
0
C
μА
Rasm-7.1
25
Darsliklar va o'quv qo'llanmalar ro'yxati
Asosiy
1. А.В.Фремке и Е.Н.Душина, «Электрические измерения». Ленинград, Энергия,
1999 г.
2. В.Н. Малиновский. «Электрические измерения». М.«Энергия», 1985 г.
Qo'shimcha
3. N.Axrarov. “O'lchovshunoslik asoslari va elektr o'lchashlardan amaliy ishlar”. O'kuv
qo'llanma. T. “O'zbekiston”. 1994 y.
4. B.E.Muxamedov. «Metrologiya, texnologik parametrlarni o'lchash usullari va
asboblari», Toshkent, O'qituvchi, 1991 y. 85-144 betlar.
5. M.S. Yakubov va boshqalar. «Elektrotexnikaning nazariy asoslari va elektr o'lchashlar».
T. «O'qituvchi» 2002 y. 103-244 betlar.
6. A.Ismonov. «Nazorat o
,
lchov asboblari va ularni ornatish». T. «Istiqlol», 2005 yil.
7. A.S.Karimov va boshqalar. Elektrotexnika va elektronika asoslari. T. «O'qituvchi»,
1995 yil. 106-157 betlar.
8. Q.Ishmatov. «Pedogogik texnologiya». O'quv qo'llanma, Namangan, NamMPI, 2004
yil.
9. Farberman. B.L. va boshqalar. «Oliy o'quv yurtlarida o'qitishning zamonaviy usullari»
Toshkent. 2002 y.
10. O.Otamirzayev. «Elektr o'lchashlar va EO'A». Ma'ruzalar matni. NamMPI. 2006y.
26
M u n d a r i j a
KIRISH
.................................................................................................................................. 3
1-Tajriba ishi
......................................................................................................................... 5
Mavzu: Bir fazali induksion elektr hisoblagichni
................................................................ 5
ishlash prinsipini o'rganish
.................................................................................................... 5
2-Tajriba ishi.
........................................................................................................................ 8
Mavzu: Elektr qarshiliklarni o'lchash usullarini o'rganish
.................................................... 8
3-Tajriba ishi
....................................................................................................................... 11
Mavzu: Sig'imni aniqlash usullarini o'rganish
.................................................................... 11
4-Tajriba ishi
....................................................................................................................... 14
Mavzu: Iduktivlik va o'zaro induktivlikni aniqlash usullarini o'rganish
............................. 14
5-Tajriba ishi
....................................................................................................................... 17
Mavzu: Potensiometrlar yordamida elektr kattaliklarni o'lchash
........................................ 17
6-Tajriba ishi
....................................................................................................................... 19
Mavzu: Raqamli va o'zi yozar o'lchash asboblari bilan elektr kattaliklarni o'lchashni
o'rganish
............................................................................................................................... 19
7-Tajriba ishi
....................................................................................................................... 23
Mavzu: Elektr usulida haroratni o'lchash
............................................................................ 23
Darsliklar va o'quv qo'llanmalar ro'yxati
............................................................................ 25
Mundarija
............................................................................................................................ 26
Do'stlaringiz bilan baham: |