Book · November 019 citations reads 2,471 authors

 
 

---

263 
 
-jadval 
Boshqaruvning umumiy va xususiy qonuniyatlari 
 
Бошқарувнинг умумий қонуниятлари 
Бошқарувнинг хусусий 
қонуниятлари 
Устувор  самарадорлик  ва  онгли 
режали бошқариш қонунияти 
Бошқарув 
функцияларининг 
ўзгариши қонунияти 
Бошқарадиган ва бошқариладиган 
тизимларнинг, бошқариш объекти ва 
субъектининг 
ўзаро 
муносабати 
қонунияти 
Бошқарув босқичлари сонининг 
мақбуллаштирилиши 
Бошқарувда  меҳнат  тақсимоти  ва 
кооперация 
жараёнларини 
кучайтириш қонунияти 
Бошқарув 
функцияларининг 
жамланиши (бошқарув ходимлари 
сонининг 
кўпайиб 
бориши) 
қонунияти  
 
Назоратнинг  кенг  тарқалиши 
қонунияти 
 
Umumiy  qonuniyatlar  boshqaruvning  barcha  tizimlariga  xos  bo‘lsa, 
xususiylari ayrim ta'lim muassasalariga nisbatan amal qiladi(1-jadval). 
Boshqaruv  qonuniyatlari  ta'limni  boshqarish  tamoyillarini  shakllantirishda 
to‘liq  hisobga  olinadi.  Ta'limni  boshqarish  tamoyillari,  bu  –  boshqaruv  tizimi, 
tuzilmasi,  boshqaruvni  tashkil  etishning  asosiy  talablarini  belgilab  beruvchi 
qoidalardir.  Boshqaruv  tamoyillari  ham  qonuniyatlar  singari  umumiy  va 
xususiylarga bo‘linadi.  
Ta'limni 
boshqarishning 
umumiy 
tamoyillari: 
aniq 
maqsadga 
yo‘naltirilganlik; ta'limni rejali boshqarish; rag‘batlantirish; pog‘onaviylik. 
Ta'limni boshqarishning umumiy tamoyillari universal tabiatga ega bo‘lib, 
boshqaruvning barcha sohalariga ta'sir ko‘rsatadi. 

---

264 
 
Boshqaruv qonuniyatlari va tamoyillari boshqarish funksiyalari bilan uzviy 
bog‘liqdir. 
Ta'limni  boshqarish  funksiyalari,  bu  –  ular  boshqaradigan  kichik  tizim 
boshqaruv  ob'ektiga  ta'sir  ko‘rsatishida  yordam  beradigan  faoliyat  turidir. 
Boshqaruv funksiyalari umumiy va xususiy funksiyalarga bo‘linadi. 
Menejmentga  tatbiqan  rejalashtirish,  tashkil  etish,  motivlashtirish,  nazorat 
kabi umumiy funksiyalar ajratib ko‘rsatiladi. 
Boshqaruvning umumiy qonuniyatlari, tamoyillari va funksiyalaridan kelib 
chiqqan  holda  ta'lim  sifati  va  ta'lim  muassasasini  boshqarishga  metodologik 
yondashuvlar vujudga keltiriladi. 
Ta'limni  boshqarish  metodlari,  bu  –  boshqaruv  sub'ektining  muayyan 
maqsadlarga  erishish  uchun  boshqarilayotgan  ob'ektga  ta'sir  ko‘rsatish 
metodlaridir.  
Ta'limni  boshqarish  metodlari  xilma-xil  (boshqaruvning  iqtisodiy 
metodlari,  tashkiliy-boshqaruv  metodlari  va  boshqalar),  ammo  ularning 
xodimlarga  (umuman  ta'lim  muassasasi  va  alohida  har  bir  xodimga)  ta'siri 
motivatsiya vositasida qaror topadi. 
Yuqoridagilardan  kelib  chiqib,  o‘z  tadqiqotlarimizda  boshqaruvni 
boshqaruv  sub'ekti  tomonidan  amalga  oshiriladigan  uzluksiz,  izchil  faoliyat 
sifatida qaraymiz. 
Boshqaruv  jarayoni  turkumlilik  xususiyatiga  ega.  U  amaliy  harakatlarga 
ehtiyojni,  maqsadlarni  qo‘yishni  aniqlashdan  boshlanib,  ularga  erishish  va  voz 
kechish bilan tugaydi.  
Ushbu  o‘rinda  boshqaruv  siklini  rejalashtirish,  tashkil  etish,  rahbarlik  va 
nazorat  qilish  singari  to‘rt  asosiy  boshqaruv  ishining  yopiq  izchilligi  sifatida 
tushunamiz. 
Rejalashtirish,  bu  –  faoliyat  ko‘rinishlaridan  biri  bo‘lib,  uni  bajarish 
natijasida  kelgusida  qanday  natijalarga  erishilishi  (maqsadlar  qo‘yilishi)  ko‘zda 
tutilayotganligi,  buning  uchun  qanday  harakatlar  qanday  izchillikda  va  qaysi 

---

265 
 
muddatlarda  bajarilishi  kerakligi,  ya'ni  nima,  qaerda  va  qay  yo‘sinda  amalga 
oshirilishi lozimligi belgilanadi. 
Ijrochilarning birgalikdagi samarali faoliyati uchun kim va qanday ishlarni 
bajarishi  (funksional  vazifalari,  majburiyatlari,  huquqlari,  javobgarligi),  bunda 
kim  bilan  va  qay  yo‘sinda  o‘zaro  munosabatda  bo‘lish  lozimligini  belgilash 
(taqsimlash) kerak. Bunday vazifalarni amalga oshirish boshqaruvni tashkil qilish 
deb ataladi. 
Boshqaruv yuz berayotgan o‘zgarishlarga o‘z vaqtida munosabat bildirishi, 
buning  uchun  esa  bu  haqda  tegishli  axborotga  ega  bo‘lishi  lozim.  Bunday 
axborotni olish va faoliyat jarayoniga tuzatish kiritish zarurligini aniqlash uchun 
nazorat qilish deb ataladigan maxsus boshqaruv harakatini amalga oshirish zarur. 
Nazorat  boshqaruvning  “ko‘zini  ravshan”  va  o‘zgarishlarga  nisbatan 
ta'sirchan qiladi. Ushbu o‘zgarishlarga munosabat esa rejalashtirish, tashkil etish 
va  rahbarlik  qilishga  yana  qaytish,  ya'ni  teskari  aloqa  orqali  amalga  oshiriladi. 
Natijada boshqaruv davri yopiq holga keladi. 
 
 
 
 
 
 
Rejalashtirish,  tashkil  etish,  rahbarlik  va  nazorat  hokimiyat  munosa-
batlarini amalga oshirishi tufayli boshqaruv yoki boshqarish deb ataladi. 
Har  qanday  faoliyat  ozmi-ko‘pmi  unumli  bo‘ladi.  Unumdorlik,  bu  –
muayyan vaqt ichida olingan natijalarning foydaliligi va u bilan bog‘liq harajatlar 
o‘rtasidagi nisbatni ko‘rsatuvchi xususiyatdir. 
Boshqaruv  samaradorligi  deganda  erishilgan  va  erishish  mumkin  bo‘lgan 
unumdorlik o‘rtasidagi munosabatni aks ettiruvchi xususiyatni tushunamiz. 
Таълим сифати – бу таълимни Давлат таълим 
стандартлари, тегишли таълим дастурининг ўқув-
дастурий ҳужжатлари талабларига мувофиқлиги
 

---

266 
 
Ta'limni  va  ta'lim  muassasasini  boshqarishda  bitta  emas,  balki  ko‘plab 
boshqaruv  turkumlari  amalga  oshiriladi.  Bu  turkumlar  ierarxik  tuzilmaga  ega  – 
xususiy  turkumlar  nisbatan  umumiylari  tarkibiga  kiradi.  Masalan,  xalq  ta'limini 
boshqarishning  umumiy  turkumida  alohida  ta'lim  muassasasidagi  ta'lim-tarbiya 
jarayonini boshqarish xususiy turkumni tashkil etadi.  
Jumladan,  ta'lim  sifatini  boshqarish  ta'lim  jarayonini  boshqarishning 
umumiy  tuzilmasi  takribiga  kiradi.  Bunda  sifatni  boshqarish  umumiy 
boshqaruvning  o‘z  samaradorligini  namoyish  qilgan  chiziqli  tuzilmasini 
buzmaydi, aksincha, sifatni boshqarishning joriy etilishi rahbar bilan xodimlar va 
jamoatchilik  vakillari  o‘rtasidagi  aloqalarni  tartibga  solish  orqali  ta'limning 
umumiy boshqaruvi samaradorligi keskin oshishini ta'minlashi mumkin. Alohida 
usullar va faoliyatlar, vositalar, jarayonlar va jarayonlar amalga oshirilishi ketma-
ketligining  batafsil  bayoni  qayd  etilgan  tartib(reglament)lar  ta'lim  sifatini 
ta'minlashga  asos  bo‘lishi  bilan  birga  qabul  qilingan  boshqaruv  qarorlarining 
samarali ijrosini ham yuqori darajada kafolatlaydi. 
Agar  tizimda  yangi  tarkibiy  elementlar  yuzaga  kelsa  yoki  ilgari  mavjud 
bo‘lgan  elementlar  yo‘qolsa,  shuningdek  tizimning  tarkibiy  qismlari  o‘rtasida 
yangi  munosabatlar  vujudga  kelsa  yoki  mavjudlari  yo‘qolib  borsa,  bu  holatlar 
tizim  faoliyat  ko‘rsatayotganidan  darak  beradi.  Bunda  ta'lim  tizimida  ro‘y 
berayotgan o‘zgarishlar: 
-
 
uning  tarkibiy  elementlari  va  ular  o‘rtasidagi  mavjud  munosabatlar 
tabaqalashuviga  va  boyishiga  olib  kelsa,  u  holda  tizimning 
rivojlanayotgani haqida gapiriladi; 
-
 
uning 
tarkibiy 
elementlari 
va 
ular 
o‘rtasidagi 
mavjud 
munosabatlarning  yo‘qolib  ketishiga  va  birlashishiga  olib  kelsa,  u 
holda tizimning inqirozga uchrayotgani haqida gapiriladi. 
Agar  ta'lim  tizimining  rivojlanishi  uni  ijobiy  baholanadigan  muayyan 
idealga olib kelsa, u holda bunday rivojlanishni taraqqiyot deb baholash mumkin 
bo‘ladi. 

---

267 
 
Ta'lim jarayonlari boshqaruvi muammolari yo‘nalishidagi tadqiqot-larni va 
yuqorida  keltirilgan  yondashuvlarni  o‘rganish,  tahlil  qilish  asosida  olingan 
natijalarga asoslanib aytish mumkinki, ta'lim jarayonlarini boshqarishda ixtiyoriy 
yondashuvlarni  ta'lim  jarayoni  sub'ekti  va  ob'ektining  shunchaki  o‘zaro  ta'siri 
shaklida amalga oshirish samara bermaydi.  
Ta'lim  sifati  va  samaradorligini  oshirishda 
yuqorida  keltirilgan 
yondashuvlar muhim ahamiyat kasb etib, ular asosida boshqaruv faoliyatini ilmiy 
tarzda tashkil etish jarayoni ishtirokchilari faoliyatini muvofiqlash-tirish, ijtimoiy 
amaliyot 
va 
ta'lim 
ehtiyojlaridan 
kelib 
chiqqan 
holda 
natijalarning 
samaradorligini hamkorlikda tahlil qilishni nazarda tutadi. 
Demak,  ta'lim  samaradorligini  ta'minlashda  ta'lim  jarayonini  ilmiy  asosda 
tashkil etishning o‘ziyoq bir qancha vazifalarning bajarilishini, ya'ni ta'lim-tarbiya 
jarayoni ishtirokchilariga zaruriy sharoitlarni yaratish, ularning faoliyatini tashkil 
etish, muvofiqlashtirish, nazorat qilish, tahlil qilish va baholash kabi qator boshqa 
vazifalarni  ham  amalga  oshirishni  nazarda  tutadi.  Bu  esa  mazmun-mohiyatiga 
ko‘ra boshqaruvni ifodalaydi. 
Shunday  ekan,  boshqaruv  ob'ekti  sifatida  ta'lim  jarayonini  tashkil  etish, 
boshqarish,  sifat  va  samaradorligini  ta'minlashda  boshqaruv  funksiyalari  va 
ularning  vazifalari,  boshqaruv  metodlari  va  ulardan  foydalanish,  boshqaruv 
algoritmi  va  uning  mohiyati,  boshqaruv  qarorlari  va  ularni  qabul  qilish  yo‘llari, 
rahbarlik uslublari va ularni qo‘llash kabi qator tushunchalarga ega bo‘lish zarur 
hisoblanib, mazkur tushunchalarni menejment fani tadqiq etadi.  
Demak,  ta'lim  jarayonlari  ham  boshqaruv  ob'ekti  bo‘lib,  ta'lim  sifati  va 
samaradorligini  ta'minlash  yo‘nalishida  amalga  oshiriladigan  ishlar,  ya'ni  ta'lim 
sifatini  o‘rganish,  tahlil  qilish  va  ob'ektiv  baholash  jarayonlari  ham  boshqaruv 
ob'ektlari  hisoblanadi.  Shunday  ekan,  ta'lim  sifatini  o‘rganish,  tahlil  qilish  va 
ob'ektiv  baholash  jarayonlari  ta'lim  sifati  boshqaruvini  ifodalaydi  deb  aytish 
mumkin.  

---

268 
 
Yuqorida  keltirilgan  ma'lumotlarga  asoslanib  aytish  mumkinki,  ta'lim 
sifatini  boshqarish  jarayonlarini  ham  boshqaruv  ob'ekti  sifatida  asoslash  va 
mazkur  yo‘nalishdagi  mavjud  muammolarni  bartaraf  etish  ta'lim  sifati  va  ta'lim 
sifati  menejmenti  tushunchalarining  mazmun-mohiyatini  hamda  mazkur 
yo‘nalishlar  bo‘yicha  pedagogika  nazariyasi  va  amaliyotidagi  yondashuvlarni 
o‘rganish va tahlil qilish zaruriyatini belgilaydi.