Adabiyot va sa’atni sevuvchi, so’za usta ayollardan bo’lgan

Ixcham va hozirjavob janrlar. Taqriz: janriy tabiati, genezisi.

 «Taqriz» 

so‘zi lug‘atlarda turlicha izohlanadi. Chunonchi H.Homidiy boshchiligidagi 

mualliflar tuzgan «Adabiyotshunoslik terminlari lug‘ati»da «Retsenziya - (taqriz) 

adabiy tanqidning bir turi bo‘lib, spektakl, kinofilm va boshqalar to‘g‘risida 

yozilgan, ularni tahlil qilgan, ularga baho bergan kichik adabiy tanqidiy asar», deb 

ta’rif beriladi

8

. O‘zbek tilining izohli lug‘atida esa “taqriz (arabcha, biror kitob 

(asarni) maqtab yozish) – ilmiy, badiiy va boshqa turdagi asarga tanqidiy nuqtai 

nazardan berilgan yozma baho, tahlil” - deya izohlangan. Har ikkala izohda taqriz 

so‘zi ma’nosining u yoki bu qirrasi ochib beriladi

9

.  

Taqriz aniq bir asarni asosli tahlil etuvchi, munaqqid uslubini namoyon 

qiluvchi, adabiy tanqidning eng kichik janri xisoblanadi. Taqriz - hozirjavob estetik 

baho; taqriz-badiiyat olamiga «razvedka» vositasi. Uning vazifasi ixcham ommabop 

tahlil orqali asarning adabiy jarayon va yozuvchi ijodiyotidagi o‘rnini aniqlash, 

yutuq va kamchiliklarini ko‘rsatish, isbotlash va baholash, unga kitobxonlar 

e’tiborini qaratishdan iborat. 

U adabiy talqinning lo‘nda, kichik ko‘rinishi deb aytilganlarga qo‘shimcha 

yana shuni aytish mumkinki, taqriz adabiy tanqidning eng hozirjavob va tezkor janri 

hisoblanadi. Ayniqsa, shu xususiyati bilan adabiy tanqiddagi boshqa janrlardan farq 

qiladi. 

                                                

8

 

Ҳотамов .X ва бошқалар. Адабиётшунослик терминлари луғати. Т., 1967. 

9

 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдлик, 4 жилд. Тошкент: ЎзМЭ нашриёти. 2007,  – Б.38. 

---

Yangi asar yaratilgach, deylik, bir yil o‘tgandan keyin ham, ba’zan e’lon 

qilingan taqrizlarni kuzatish mumkin. Biroq bunday hollarda uning eng muhim 

fazilatlaridan biri tezkorlik va hozirjavoblik susayadi. 

Taqriz aksariyat hollarda yangi badiiy va ilmiy asarlarga munosabat shaklida 

yoziladi. Qanday asarlarga bag‘ishlab yozilganligiga qarab taqrizni ikki guruhga 

bo‘lish mumkin: 1) badiiy asarlarga yozilgan taqrizlar; 2) ilmiy asarlarga yozilgan 

taqrizlar; bunday taqrizlar tanqidni tanqid xarakterida bo‘ladi. 

Mumtoz adabiyot tarixidagi adabiyotshunoslikka oid asarlarda, ijodkorlar va 

adabiy jarayon haqidagi tazkiralarda taqrizga xos fazilatlarga ega ayrim ma’lumotlar 

uchraydi. O‘tmish adabiyotshunosligida adabiyot va adabiy tanqid masalalarida bahs 

yurituvchi asarlar guruhiga: tazkira, manoqib, holotlar va qolaversa, aruz, qofiya, 

she’riy san’atlarga bag‘ishlangan risolalar, fiqralar kiritilgan. O‘tmishda taqriz 

alohida janr sifatida ko‘proq og‘zaki shaklda hukm surgan. Bedilxonlik, 

navoiyxonlik, mashrabxonlik kabi suxbatlarda ularning dostonlariga, devonlariga, 

aloxida she’rlariga muayyan baho berilgan. Bu hol G‘arbda kuzatilmaydi. Shu 

ma’noda taqrizning og‘zaki tarzda tug‘ilgan Vatanini - Sharq deb belgilash , 

ilmiylikdan yiroq bo‘lmaydi. 

O‘zbekistonda vaqtli matbuotning paydo bo‘lishi hozirgi tushunchadagi taqriz 

janrining tug‘ilishi orasida aniq bog‘liqlik mavjud. Bu XIX asr so‘nggi choragi va 

XX asr avvaliga to‘g‘ri keladi. Matbuot gazeta va jurnallarda taqriz janrining paydo 

bo‘lishiga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. 

Har bir zamonning, adabiyotning ruhi dastavval taqrizda ko‘rinadi. XX 

asrning 20-yillari boshlarida yozilgan taqrizlarda holis qarashlar kuzatilsa, 30-

yillardan tanqidchilikda, xususan, taqrizlarda vulgar sotsiologik qarashlar kuchaydi. 

Qanday asar yozilganidan ko‘ra, kim tomonidan yaratilganiga ko‘proq e’tibor 

berildi. Ularda taqrizchi, albatta, asarning g‘oyaviy asosi, qahramonlarning qaysi 

sinf vaqili ekanligi va boshqa mafquraviy masalalarga to‘xtalishi joiz edi. Bu 

xususiyat bir necha o‘n yillar mobaynida taqrizlarda davom etdi. To‘g‘ri, ijobiy 

bahoga munosib taqrizlar ham yo‘q emasdi. Lekin, tuzum, ko‘pincha, o‘z idealiga 

mos taqrizchilarni «qadrladi». 

Tanqid o‘zining ilk kadamlarini, asosan, taqrizdan boshladi. Xurshidning 

«Shohnoma»dan olib insenirovka qilingan asarga yozilgan «Zahhoki moron», 

noma’lum muallifning H.Jovid qalamiga mansub «Layli va Majnun» kabi sahna 

asarlariga bag‘ishlangan taqrizlar bunga misol bo‘la oladi. Teatr taqrizlarida 

orttirilgan tajriba asta-sekin alohida badiiy asarlar, to‘plamlarga yozilgan taqrizlarda 

bo‘y ko‘rsatdi. 

20-yillar adabiyoti va adabiy tanqidi qismati murakkab sharoitda kechdi. Bu 

xususiyat taqrizlarga ham o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmadi. Shunday hollarda ham 

san’atkor ijodi va asarlarini holis, to‘g‘ri baholashga harakat qilindi. Cho‘lponning 

«Uyg‘onish» (1922) to‘plami nashr etilishi bilan unga birinchilar qatorida Z.Bashir 

taqriz yozdi: «Cho‘lpon o‘rtoq hayolga juda boy bo‘lgani holda... uning hayoli 

tabiatda va kishilik dunyosida bor va bo‘lishi mumkin bo‘lgan doiralardagina 

uchadir». Taqrizchining fikricha, shoir asarlari badiiy tasvirga boy, oz so‘zlab, ko‘p 

mazmunni ifodalaydi, tili sof o‘zbek tilidir... 

---

Ko‘rinayotirki, Z.Bashir Cho‘lpon ijodini to‘g‘ri tushunib, odilona baho 

beradi. Faqat bir o‘rinda zamonasozlik qilgani, Cho‘lpon «el», «xalq» so‘zlarini 

qancha ko‘p yozsa va so‘zlasa ham xalq shoiri emas, xalqqa yaqin bo‘lgan ziyolilar 

shoiridir...» degan so‘zlarida namoyon bo‘ladi. Bunday fikrlar, qarashlar, nuqtai 

nazarlar ko‘p o‘tmay, keyinchalik Cho‘lpon ijodiga munosabatda ikki yo‘nalish 

kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. V.Mahmud, A.Alaviy singari tanqidchilar o‘sha 

davrlardayoq shoir ijodining asosiy moxiyatini tushunib etdilar. Ammo Ayn (Olim 

Sharafuddinov), Usmonxon Eshonxo‘jaevlar Cho‘lpon ijodiga sinfiy nuqtai 

nazardan baho berishga intildilar

10

. 

Mafkuraviylashtirilgan adabiy tanqid  va  taqriz  partiyaviyligi  uchun 

qurashgani bosh muddao siatida talqin qilish yo‘liga o‘tdi Hozirjavob taqriz janridan 

ham shu narsa talab qilinadi. Shunga qaramay, asarni haqqoniy, san’at namunasi 

sifatida baholashga intilgan taqrizlar ham bosilib turdi. I.Davronning «Yurak» 

to‘plamiga yozilgan «O‘ynoqi she’rlar» (1935), I.Sultonning «Nomus va 

muhabbat»iga yozilgan shu nomdagi taqrizi (1936),M.Shayxzodaning «Qul bolalar 

va qur bolalar» (1936), H.Yoqubovning Cho‘lponning «Soz»i (1936), T.Jalolovning 

«Sarob» (1939), Shayxzodaning «Qutlug‘ qon» haqidagi «Adibning yutug‘i» singari 

taqrizlar o‘sha davr adabiyoti va taqrizchiligi haqida tasavvur beradi. 

Ikkinchi jahon urushi davrida zamonaviy mavzudagi asarlardan biri 

N.Pogodin, S.Abdulla, Uyg’un va H.Olimjonlar hamkorlikda yozgan «O‘zbekiston 

qilichi» dramasiga shoir M.Shayxzoda tomonidan yozilgan taqriz o‘sha davr 

taqrizchiligi izlanishlarini ko‘rsatadi. 

M.Shayxzoda dramadagi xalqchillikka va unga asos bo‘lgan an’anaga shu 

epizodning javxari (ratsional mag‘zi)da namoyon bo‘luvchi zamonaviylikka alohida 

e’tibor beradi. Hatto xalqimiz hayoti va adabiyoti tarixidan dramaning shu epizodiga 

qiyos bo‘luvchi misollar keltirishni lozim topadi. Taqriz qimmati asar 

zamonaviyligini ochib berishidagina emas, balki taqrizning o‘zidagi zamonaviy ruh 

va pafos teranligida hamdir. Taqriz adabiy jarayonga, san’atkorlarga ko‘rsatajak 

ilmiy-estetik ta’sir kuchidan tashqari, shu asar tahlili misolida bevosita hayotga, 

xalqqa, frontdagi jangchilarga ko‘rsatajak ta’sir kuchi bilan ham qimmatli edi. Bu 

taqrizchilikdagi faollik, hozirjavoblik, tezkorlik va holislik hamda hayot va 

adabiyotga ta’sirning mushtarak ko‘rinishlaridan biri edi. 

Urush davridagi asarlar tahliliga bag‘ishlangan taqrizlardan yana biri 

Shayxzoda asari to‘g‘risida Oybek va G‘.G‘ulom hamkorligida yozilgan 

«Jaloliddin»dramasi haqida» nomli taqrizdir. Bu taqriz tarixiy janrdagi dramaning 

qator muhim muammolarini ko‘tarib chiqishi jihatidan, nainki urush davri, balki 

umuman o‘zbek tanqid tarixida muhim ahamiyatga egadir. Unda e’tirof etilishicha, 

dramada «...Vatan o‘g‘illarining erk, mustaqillik, nomus va sharaf uchun boshlagan 

qurashi yorqin ma’nodor dramatizm bilan to‘la hayajonli kartinalarda gavdalanadi». 

O‘tgan asrning 50-yillariga kelib ba’zi taqrizchilarning bir-birlari bilan 

munozara qilishga kirishgan hollar ham uchraydi, Jumladan, «Sharq yulduzi» 

jurnalida G‘.G‘ulom, Shuhrat, Zulfiya, Mirmuhsin, H. G‘ulom, S.Zunnunova, 

                                                

10

 Бу хақда тўлиқ маълумот олиш учун қаранг О.Шарафиддинов. Чўлпонни англаш.Т. 1993; "Чўлпон ва 

танқид". Т.: 2004. 

---

S.Akbariy, J.Jabborov poema va to‘plamlari haqida taqrizlar e’lon qilingan. Bu 

taqrizlarda zamonaviy xayot voqealarini aks ettirish kuchayib borayotgani 

ta’kidlandi. Zamonaviylikni aksar hollarda zamonasozlik sifatida talqin etgan 

taqrizchilik jiddiy cheklanishga ham yo‘l qo‘ydi. 

50-yillarning o‘rtalaridan adabiy tanqidga qator yangi ijodiy kuchlar kelib 

qo‘shildi. 60-yo‘llardan g‘oyaviy-estetik tahlilga e’tibor kuchaydi. Davrdagi 

yangicha ruh munaqqidlar ijodida ham tobora yorqinlashib ko‘rina boshladi. 

«Sinchalak», «Muqaddas», «Qora ko‘zlar» singari asarlarga yozilgan taqrizlarda 

maxorat va uslub tahlili, asarning badiiy-estetik mohiyatini ochish markazga 

qo‘yildi. 

Ba’zi tanqidchilarda yuksak did, bilim bilan bir qatorda jur’at etakchi a’mol 

sifatida namoyon bo‘ldi, O.Sharafiddinovning «Tobutdan tovush» dramasiga 

munosabati o‘zbek taqrizchiligining yaxshi namunalaridan biri sifatida tanqidchilik 

tarixiga kirib qoldi. 

O‘zbek adabiyotida «O‘tkan kunlar», «Sarob», «Navoiy»,»Chinor» «Ulug‘bek 

xazinasi» singari asarlar tilga olinishi bilan ularga birinchilar qatorida munosabat 

bildirgan, ma’lum ma’noda ularni hatto ximoya qilgan tanqidchilarni alohida e’tirof 

etish to‘g‘ri bo‘ladi. Bu romanlarni teran tahlil etgan, asar jozibasini o‘zlaridagi 

go‘zallik tuyg‘usi bilan uyg‘unlashtirib aytgan M.Qo‘shjonov, O.Sharafiddinov, 

S.Mamajonov, N.Karimov, U. Normatov kabi tanqidchilarning taqrizlari yoshlar 

uchun maxorat maktabidir. 

Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, taqriz ham badiiy asar orqali ilmiy-

estetik haqiqat uchun qurashuvchi va shu haqiqatni yaratuvchi vositaga aylana 

olsagina, davr sinovlariga dosh berib, avloddan avlodga etib boradi.